door
Dit artikel werd naar het tijdschrift Bijbel & Wetenschap gezonden, maar werd door deze afgewezen omdat, volgens de redactie, argumenten vóór God niet kloppen.
Navigatietips:
© Bruno D. Gedressac, Den Haag, mei 1997.
Inleiding
Philipse's betoog
De religieuze realiteit
Postmodernisme en waarheid
Postmodernisme en tolerantie
De oorsprong van het geloof
Een alternatief: het theïsme
De atheïstische filosoof Philipse schreef onlangs in het NRC een interessante, kritische beschouwing over het religieuze weten en concludeerde daarin dat het atheïsme de énige redelijk aanvaardbare stellingname is (NRC 20/1/97). Eerst behoren een paar begrippen te worden verduidelijkt. Absolutisme betekent dat een stelling of opvatting over een bepaald onderwerp waar is en dat een andere stelling of opvatting over datzelfde onderwerp daarom onjuist is. Relativisme betekent dat alle opvattingen over hetzelfde onderwerp (ook al spreken ze elkaar tegen) tegelijk waar kunnen zijn.
Philipse begint met het bekritiseren van de excommunicatie van een katholieke priester,
om daarna over te gaan tot het absolutisme van het Vaticaan. Op grond daarvan komt hij tot
de volgende stelling:
(1) 'religieuze tolerantie en dialoog zijn onmogelijk indien men vasthoudt aan de
exclusieve waarheid van de eigen religie'
Hij geeft daarom de voorkeur voor het relativisme, voor wat betreft religieuze meningen.
Daarna begint hij een betoog om aan te tonen dat alleen het atheïsme rationeel
aanvaardbaar is. Eerst zet hij het dilemma neer:
(2) 'ofwel religieus relativisme is waar, ofwel religieus absolutisme is waar'
Omdat twee tegenovergestelde stellingen niet tegelijk waar kunnen zijn, erkent hij dat
relativisme irrationeel en dus onjuist is.
Daarna valt hij het absolutisme aan met de stelling:
(3) 'godsdienstig geloof is rationeel te doorgronden met een beroep op openbaring of als
een geschenk van God'
Hij schrijft dat dergelijke argumenten onmiskenbaar cirkelredeneringen bevatten en daarom
niet valide kunnen zijn. Daaruit trekt hij de conclusie dat ook absolutisme onjuist is,
dat het dilemma (2) dus onoplosbaar voor de gelovige is. Dan lijkt agnosticisme, de
opvatting van de verlichtingsfilosoof Kant, de enige uitweg te zijn.
Maar toch vecht hij ook het agnosticisme aan door te stellen:
(4) 'de religieuze verklaring voor het verschijnsel godsdienst luidt dat mensen geloven
doordat een god hun het geloof geschonken heeft'
Dit leidt tot het volgende dilemma:
(5) 'de verklaring in (4) geldt ofwel voor alle religies, ofwel alleen voor de eigen
godsdienst'
Hij houdt het eerste geval voor onjuist vanwege het beginsel van non-contradictie. In het
tweede geval is de gelovige partijdig, terwijl de atheïst alle geloofsverschijnselen kan
verklaren met de projektie-theorie.
De slotconclusie luidt dus dat alleen het atheïsme rationeel aanvaardbaar is.
Bisschop Bomers liet in zijn antwoord op Philipse's betoog (25/1/97) zien dat de Rooms-Katholieke (RK) kerk tegenwoordig helemaal openstaat voor de vrijheid van denken." Waarom heeft de kerk die pater dan uitgesloten?", zo rijst bij menigeen de vraag. Zelf ben ik niet zo thuis in de RK-kerk, maar ik kan me best voorstellen dat haar fundament de waarheid van haar doctrine is en dat men zich bij die kerk aansluit, als men het met haar doctrine eens is. Dit is ook het geval wanneer men lid wordt van een bepaalde politieke partij of milieuorganisatie, als men zich met de ideeën van die partij of organisatie vereenzelvigt. Als nu een kaderlid van een bepaalde partij of een geestelijke van een kerk een tegenovergesteld idee promoot, kan ik begrijpen dat die persoon dan uitgesloten wordt. Eigenlijk sluit hij of zij zichzelf al uit door het fundament van die bepaalde partij of kerk te verwerpen en te bestrijden.
Philipse lijkt de boodschap van de bisschop te hebben begrepen en heeft het in zijn tweede artikel (11/2/97) over individueel absolutisme. Maar toch bekritiseert hij daarin scherp het antwoord van Van Roodens, onderzoeker van 'Godsdienst en Maatschappij'. In het NRC van 25 januari jongstleden merkte deze laatse op dat steeds meer mensen met tegenovergestelde godsdiensten zich vermengen of met elkaar communiceren en dat dit bijna altijd vreedzaam gebeurt. Ook ikzelf heb verrijkende ervaringen met mensen van andere 'absolute' religies gehad.
Slechte ervaringen heb ik dan ook niet met religíeuze mensen, maar juist met postmoderne mensen. De postmodernen menen te stellen dat er geen waarheid bestaat en pretenderen daarom juist toleranter te zijn. Maar dan dreigt het gevaar alle absolute stellingen uit te willen roeien en eigenlijk veel intoleranter te zijn. Een sterke, vaak emotionele reaktie verraadt soms hoe sterk postmoderne mensen aan de waarheid van het postmodernisme gehecht zijn en zelf intolerante neigingen hebben. Postmodernisme, zoals relativisme, is uiteindelijk alleen te doorgronden op basis van het absolutisme door te menen de uiteindelijke waarheid te hebben!
Deze tegenspraak maakt postmodernisme en relativisme irrationeel. Sommige postmodernen verwerpen daarom de rede, de rationaliteit, door te beargumenteren dat de rede westers of mannelijk bevooroordeeld is. Toch moeten ook zij de rede gebruiken om deze conclusie te trekken; zij kunnen deze zonder rede niet sluitend krijgen. Bovendien is de postmoderne levensopvatting niet hanteerbaar in het dagelijks bestaan: ook postmoderne mensen handelen alsof waarheid bestaat en weten bijvoorbeeld dat het waar is dat zij moeten eten om in leven te blijven, of dat de massamoord op de Joden verkeerd was.
Als de rede onjuist is, wie zal dan bepalen wat juist is en wie er gelijk heeft? De sofistische filosofen in de Griekse oudheid dachten net als de postmodernen dat er geen waarheid is. Ze concludeerden dat de machtigste gelijk heeft en dat men de zwakken moet onderdrukken. De sofistische filosoof Critias heeft de democratie omvergegooid en is de geschiedenis ingegaan als wrede dictator.
In de denklijn van de sofisten komt de duitse filosoof Nietzsche, die het bestaan van waarheid ook ontkende en wordt gezien als de vader van het postmodernisme. Over hem valt iets op te merken. Hij vond dat Socrates de jeugd van Athene met democratische vooroordelen had 'vergiftigd'. Hij haatte de 'slavenmoraal' van het christendom omdat het de waarde loochende van 'schitterend animalisme, instinct van oorlog en verovering, wraak, toorn, wellust'. Nietzsche vond Napoleon een prachtfiguur en zijn ideale 'edele mens' was 'een wezen zonder enig sympathie, meedogenloos, sluw, wreed, alleen uit op eigen macht' (B. Russell). Het is geen wonder dat hij de filosoof van het nazisme en het fascisme werd. Na de tweede wereld oorlog werden zijn werken taboe in West-Duitsland en zelf verboden in Oost-Duistland. Frappant is dat men Nietzsche terugvindt op de Internet-Neonazi sites.
De postmoderne filosoof Foucault beweert dat de ideeën van waarheid en ethiek tot onderdrukking binnen de maatschappij leiden, en verwerpt daarom deze ideeën. Maar spreekt hij zichzelf tegen niet door waarheid en ethiek te verwerpen op basis van de ethische waarheid dat onderdrukking verkeerd is? Bovendien kan men andere conclusie vanuit de geschiedenis trekken. De ontkenning van waarheid heeft bij de Griekse sofisten en bij de aanhangers van Nietzsche tot fascisme geleid. Integendeel, toen men in Europa of Amerika aan de waarheid van de goddelijke Schepper en de daaruit resulterende mensenrechten geloofde, heeft men democraties tot stand gebracht. De stichters van de Amerikaanse staten waren overtuigd christen en toch hebben ze religieuse vrijheid in hun democratie ingebouwd.
Ook relativistische godsdienten kunnen een gevaar in zich meedragen. Vele oosterse godsdiensten houden het principe van de non-contradictie (een stelling is waar óf niet waar, maar niet allebei tegelijkertijd) voor een misvatting en zijn daardoor relativistisch.. De hindoemaatschappij is een kastensysteem met een geïnstitutionaliseerd racisme en sommige van de meest bloedige godsdienstgevechten van onze eeuw hebben plaatsgevonden op het hindoeistisch grondgebied.
Als de relativist zegt dat alles tegelijk waar is, wordt het concept 'waar' betekenisloos, zoals Philipse terecht opmerkt in zijn eerste artikel. Dan bestaat er geen 'waarheid' en rationaliteit meer. Het relativisme komt dus neer op het scepticisme van het postmodernisme en is daarom onjuist. Alleen de absolutist kan rationeel tolerant zijn door het principe van tolerantie als een absolute morele waarde te aanvaarden.
Philipse schrijft verder in zijn artikel dat godsdiensten rationeel te doorgronden zijn met een beroep op openbaring of op een geschenk van God. Hij stelt dat dergelijke argumenten onmiskenbaar cirkel-redeneringen bevatten en daarom niet valide kunnen zijn. Wat Philipse zegt komt inderdaad overeen met de stellingen van de filosoof Kierkegaard of van de theoloog Barth. Hij lijkt echter andere stellingen te vergeten, zoals die van Augustinus en Thomas van Aquino. Hun stelling voegt rede en openbaring tezamen en schept daardoor ruimte voor empirische of morele godsbewijzen, die geen cirkelberedenering bevatten.
In de denklijn van Augustinus en Aquino heeft de Amerikaanse filosoof Craig onlangs sterke theïstische argumenten naar voren gebracht. Bijvoorbeeld voor zijn beroemde Kalaam cosmologisch argument stelt Craig dat het heelal een begin heeft. Daarvoor gebruikt hij twee wiskundige argumenten (over het onmogelijke verleden van oneindige series van gebeurtenissen) en twee natuurwetenschappelijke argumenten (de big bang en de tweede wet van de thermodynamica). Hij betoogt verder dat het heelal niet zomaar kon beginnen maar wel veroorzakt geweest moest zijn. Omdat deze oorzaak buiten de tijd staat, concludeert hij dat onze schepper niet mechanistisch maar persoonlijk is.
Ook kan men bij sommige godsdiensten argumenten vinden die geen cirkelredenering bevatten. De moslims stellen dat de Koran bovennatuurlijk mooi geschreven is, en daarom dus wel door Allah ingegeven moet zijn. De razendsnelle groei van de Islam zou ook alleen door Allah's ingreep verklaarbaar zijn. De christenen beweren dat het historisch bewijsbaar is dat Jezus zich voor God hield, wonderen heeft verricht en uit de dood is opgestaan(1). En daarom moest Hij wel God zijn. Door Zijn uitspraken kan men dan concluderen dat de Bijbel Gods openbaring is(2).
Als Philipse schrijft dat 'de religieuze verklaring is dat geloof van God komt', vergeet hij het bestaan van de naturele theologie. Volgens deze theologie is de mens in staat om het bestaan van God met behulp van de rede, de empirische zintuigen (de natuur wijst op het bestaan van een Schepper ) en zijn 'moreel zintuig' waar te nemen. Dan is stelling (4) onjuist en daarmee ook dilemma (5) niet meer relevant.
Op basis van het bestaan van verschillende godsdiensten eindigt Philipse zijn betoog met de conclusie dat alleen de atheïst alle geloofsverschijnselen kan verklaren met de projektie-theorie en dat dus alleen het atheïsme rationeel aanvaardbaar is. De projectie-theorie houdt in dat men geneigd is voor waar aan te nemen wat men wenst. Deze theorie is eigenlijk moeilijk toepasbaar op het geloof in een goddelijk Rechter met strenge morele eisen. Wie zou uit zichzelf zo'n God wensen? Integendeel, deze theorie kan veel beter worden toegepast op het atheïstische geloof. Overigens, al zou de projectietheorie de beste verklaring zijn voor de verschijnselen godsdienst of atheïsme, dan zou dit nog niet betekenen dat God wel of niet bestaat, maar alleen verduidelijken hoe bepaalde opvattingen tot stand zouden kunnen komen.
De beredenering van Philipse lijkt onjuist en dus ook zijn conclusie (het atheïsme is als enige rationeel aanvaardbaar). Er zijn, daarentegen, goede redenen om het theïsme (het geloof in de onveroorzaakte schepper God, om het simpel te zeggen) te aanvaarden. Het theïsme is de beste uitleg voor het bestaan van abstracte entiteiten, van morele waarden, van complexe orde in het heelal en voor het bestaan van het heelal in plaats van niets, en ook voor de historische feiten over het leven, dood en opstanding van Jezus van Nazareth. Ik verwijs hierbij naar het boek van J. P. Moreland: Scaling the Secular City' (Grand Rapids: Baker, 1987). En Internet-liefhebbers beveel ik de volgende sites aan : http://id-www.ucsb.edu/fscf/ zoals http://campus.leaderu.com/ of http://www.iclnet.org/pub/resources/text/cri/cri-home.html.
Het bestaan van lijden valt de mens heel moeilijk. Hier wordt verwezen naar vooraanstaande filosofen in Amerika (P. Van Inwagen, W. Alston, A. Plantinga), die dit probleem als een 'noodzakelijk kwaad' zien voor de vrijheid en verantwoording van de mens.
Een andere bezwaar luidt dat er voor elk argument een tegenargument te vinden is. Inderdaad, empirisch gezien kan men nooit voor honderd procent zeker zijn van de werkelijkheid, omdat ons weten beperkt en niet allesomvattend is. We zijn God niet. Wil men alleen absolute zekerheden aanvaarden, dan kan men niets meer aanvaarden, zoals de sceptische filosoof Hume al aantoonde: hij kon op die manier niet weten of God bestond, maar ook niet of de moraal, de wereld en hijzelf bestonden! Maar scepticisme is niet aanvaardbaar (zie de hierboven geleverde kritiek op het postmodernisme).
Er is toch een oplossing: houdt men zich aan drie criteria (rationele coherentie, overeenkomst met de empirische ervaring, leefbaarheid) dan kan men toetsen of een levensbeschouwing waar of niet waar is. Ook moet men proberen onpartijdig te blijven. De liberale theologen van het Jesus Seminar, zoals D. Crossan, verwerpen de betrouwbaarheid van de evangelieën op basis van hun naturalistische vooringenomenheid (ze houden wonderen voor onmogelijk), maar niet op basis van historische bewijzen(3).
Als men zich aan deze richtlijnen vasthoudt, kan men het tegenoverstelde van Philipse beweren (en om zijn uitdrukking te gebruiken): er is voor een redelijk mens maar één bonafide positie in het geestelijk leven, het theïsme.
Noten
1. J. P. Moreland, Scaling the Secular City (Grand Rapids: Baker, 1987), pp. 133-183.
2. Norman L. Geisler, Christian apologetics (Grand Rapids: Baker. 1976).
3. M. J. Wilkins (ed.), Jesus under Fire (Grand Rapids: Zondervan, 1995 ).
© Bruno D. Gedressac, Den Haag, mei 1997.
Aantal bezoekers sinds 30 augustus 1998:
Microsoft Explorer 4.x is het meest geschikt om deze site optimaal weer te geven.
UNIVERSI FINIS VERITAS!
Pagina Layout: Copyright ©
1998-1999 Stichting Europese Apologetiek
Pagina gemaakt op: 30 aug. 1998
Pagina bijwerkt op: 1 maart 1999