door
Navigatietips:
Dit artikel verscheen in het weekblad HN (Hervormd Nederland) in 1999 (dag onbekend), en werd bewerkt voor deze site door Tjerk W. Muller
© Ton van der Ham, februari 1999.
Amsterdam, 2 februari - Occultisme is hot. De verlichte mens grijpt terug naar voorchristelijke religies, brouwt zijn eigen levensbeschouwelijke mengsel en poogt met rituelen zijn greep op de grillige werkelijkheid te vergroten. Want de mens is meer dan zijn ratio. Hoe wordt de populariteit van de westers esoterische stromingen verklaard? Wat heeft het naderende einde van het millennium daarmee te maken? Hoe onderscheid je onschuldige religieuze bewegingen van potentieel gevaarlijke sekten? Een interview met godsdienstwetenschapper dr. Wouter Hanegraaff.
Esoterische stromingen zijn mateloos boeiend, vindt Hanegraaff. Hij onderzoekt de invloed van het irrationele op individu en samenleving. Geschiedschrijvers schetsten vaak een beeld van het verleden dat te eenzijdig is toegesneden op de overwinning van het rationalisme en de wetenschap, constateert de historicus. "Ik ontdekte dat complete hoofdstukken over de wortels van onze cultuur onder tafel zijn geschoven. Zaken die niet te herleiden waren tot het maatschappelijk geaccepteerde traditionele christendom of de Grieks, rationeel-wetenschappelijke lijn werden niet beschreven.” Dit weggemoffelde vakgebied vat hij samen onder de noemer westers esoterische stromingen. Kenmerkend voor deze stromingen is de sterke nadruk op de persoonlijke beleving van het goddelijke. Deze beleving is vaak niet in rationele termen en woorden uit te drukken. De ervaring gaat verder. Discursief, redenerend taalgebruik schiet tekort. Ze communiceren in symbolen, riten en verhalen. Kortom: "De innerlijke beleving en de mythische en symbolische uitdrukkingswijze staan centraal." Het kennen wordt bekennen, zoals een liefdespaar elkaar bekent: dat is kennis van het hart.
Esoterie als levensstijl
Enthousiast en associatief spreekt Hanegraaff over zijn werk. Naast hem spint een grote, witte poes. Er branden kaarsen in het ruime, maar rommelige appartement in de Amsterdamse binnenstad. De dozen met kinderboeken wijzen op een recente verhuizing. Bovenop ligt Pinkeltje en de boze tovenaar. Tamelijk occult, vindt Hanegraaff. Hij kan zich nog herinneren hoe spannend het boek was. Zijn wetenschappelijke interesse in esoterische stromingen staat in verband met zijn passie voor romantische en symbolistische kunst, verklaart Hanegraaff, die aan het conservatorium klassiek gitaar heeft gestudeerd. "Zowel religieuze als esthetische ervaringen zijn niet volledig in woorden uit te drukken. Kunstenaars drukken zich daarom ook bij voorkeur uit in beeldende, mythische en verhalende taal." Maar beoordeel de moderne kunstenaar niet slechts vanuit een esoterisch, occult perspectief, waarschuwt hij. "Het is niet de eventueel esoterische boodschap die een kunstwerk waardevol maakt. Neem Mondriaan, zijn kunstenaarschap maakt hem interessant, niet het feit dat hij theosoof was." De aandacht voor het levensbeschouwelijke kader van een kunstenaar krijgt snel anekdotische trekjes. Dan wordt het `voyeuristisch': wist je dat die grote kunstenaar 's avonds glaasje zat te draaien met een stel vrienden en meedeed met spiritistische seances? "Het gaat om de relevantie voor het artistieke werk. Soms is het relevant voor de manier van werken, soms niet." Hanegraaff verwijst naar Anton Webern. Deze grondlegger van de seriële muziek was zonder zijn levensbeschouwelijke ontwikkeling niet tot zulke technische vernieuwing gekomen. "Het wordt pas interessant als het wereldbeeld onlosmakelijk met de artistieke ontwikkeling verbonden is."
Nadenken over kunst boeide hem meer dan het spelen zelf. Na afsluiting van zijn muzikale opleiding begon hij aan de studie Algemene Letteren in Utrecht. Daar ontdekte hij wat hij wilde weten. Of beter geformuleerd: waar hij meer van wilde weten. Er was veel te weinig bekend over esoterische stromingen, ondervond Hanegraaff. Hij specialiseerde zich in de rol van alternatieve religieuze stromingen. De godsdienstwetenschapper promoveerde op New Age. "Dat was een pragmatische keuze," bekent hij. "Een dissertatie over één of andere mysticus uit de zestiende eeuw zou ik uit eigen zak moeten financieren. Nu kon ik subsidie krijgen."
Levensbeschouwing
Op dit moment is hij bezig met een vervolgonderzoek. Voor alle duidelijkheid stelt hij dat zijn interesse voor het vakgebied niet van persoonlijke aard is: "Ik ben geen occultist, new ager of spiritist en heb niet de behoefte om me bij zo iets aan te sluiten. Ik ben een typisch product van de moderne samenleving." Hij doet aan `levensbeschouwelijk geknutsel'. Maar dat doen we volgens hem allemaal. De moderne mens wordt overspoeld door bronnen en maakt daar als een ware alchemist zijn eigen levensbeschouwelijke mengsel van. Hoewel hij geen esotericus is, blijkt hij wel van een aantal zaken irrationeel overtuigd. "Die kan ik op geen enkele wijze bewijzen, maar ik ben alleen zo eigenwijs om te denken dat ze toch waar zijn." Maar wat is irrationeel? Datgene wat nog niet door de wetenschap is verklaard? Hanegraaff durft het bestaan van een transcendente, bovennatuurlijke werkelijkheid niet te onderschrijven. "Ik beperk me tot het beschrijven van het menselijk handelen. God valt niet wetenschappelijk te onderzoeken." De `methodologisch agnostisch onderzoeker' doet geen geloofsuitspraken. Hij is gegrepen door het irrationele, maar niet omdat hij antwoorden wil vinden: "Mijn motivatie heeft eerder een esthetische ingang." De vraag of het irrationele pas werkelijkheid wordt als men erin gaat geloven, vindt hij voer voor psychologen. "Daarover kan ik slechts speculeren. Maar geloof heeft wel invloed op de beleving van de werkelijkheid.”
De Engelse antropologe Tanya Luhrmann doet in Persuasions of the Witch’s Craft verslag van haar participerend onderzoek onder magisch occultisten in Londen. Ze bracht het na een pittige scholing tot Wicca-hogepriesteres. Als ingewijde wist ze van de verbanden tussen kometen, kruiden en metalen. Maar die kennis deed wat met haar. Ze ging dromen in symbolen, gebeurtenissen kregen een extra betekenis, haar perceptie van de werkelijkheid veranderde. Op een ochtend zag ze zelfs drie druïden door het raam turen. "Ik sprak daarover met een andere antropologe. Tijdens dat gesprek viel opeens het licht uit. Als je aan zulke voorvallen speciale betekenis toekent, ben je op een occulte manier aan het denken."
Occultisme, een definitie
Occultisme is een beladen term geworden, maar Hanegraaff geeft een neutrale definitie. "Het is de manier waarop eeuwenoude esoterische tradities nieuwe vormen aannemen binnen een geseculariseerde, moderne samenleving. Het is een product van de botsing tussen twee wereldbeelden: een esoterisch wereldbeeld waarin dingen onzichtbaar met elkaar kunnen samenhangen en een modern wetenschappelijke wereldbeeld waarbij alles is gebaseerd op causaliteit." Op die manier zijn sinds de negentiende eeuw merkwaardige mengsels ontstaan, waarvan New Age er één is. Vrijwel alle huidige esoterische stromingen zijn occultistisch. "Ze kunnen zich niet afsluiten voor het moderne wereldbeeld."
De termen satanisme en occultisme worden vaak als synoniemen gezien, maar dat is onjuist. Er wordt gesproken over een heksenrevival; occulter kan het bijna niet. De moderne hekserij grijpt terug op het oude, voor-christelijke paganisme. Moderne heksen vereren de krachten van de natuur, die samenkomen in het beeld van een god en een godin. De christelijke duivel zou een gedemoniseerde versie zijn van hun gehoornde natuurgodheid, menen de nieuwe paganisten, die in hun god niets satanisch zien. Hanegraaff heeft deze natuurreligie bestudeerd en concludeert dat de associatie met satanisten inderdaad onterecht is. Het is volgens hem geen destructieve religie. Integendeel: aan het uitvoeren van hun rituelen zou een opvallend hoog ethisch besef ten grondslag liggen. Ze willen een betere wereld creëren, zegt Hanegraaff. "Ze hebben de beste bedoelingen. Sinistere en gevaarlijke motieven spelen meestal geen rol." Magie geeft toegang tot de wereld van de verbeeldingskracht, geloven de heksen. Deze andere werkelijkheid staat parallelgeschakeld aan de driedimensionale wereld waarin we leven. Beïnvloeding en manipulatie van het bovennatuurlijke heeft in hun optiek invloed op het alledaagse. Hanegraaff vergelijkt hun wereldbeeld met een computer. "Het beeld op het scherm is onze alledaagse werkelijkheid. Daarachter is een onzichtbare werkelijkheid waarin je kunt programmeren. Als je iets in het programma verandert, verandert er ook iets op het scherm."
Vruchtbaarheidsriten
Occultisme en hekserij worden vaak in verband gebracht met pikante vruchtbaarheidsriten. Hoewel moderne heksen weinig moeten hebben van de christelijke kuisheid, schijnt hun leven niet van seksuele orgies aan elkaar te hangen. "Meestal vinden de riten in symbolische vorm plaats," weet Landgraaf. De vereniging van het mannelijke en vrouwelijke wordt gesymboliseerd met een dolk en een beker. "Het kan natuurlijk ook in het echt, maar dat gebeurt eigenlijk alleen als hogepriester en priesteres in het dagelijks leven ook een koppel zijn. Gewoonlijk worden deze riten dan niet in de cirkel, maar in de privé-sfeer uitgevoerd." Dat sommigen de religie aangrijpen om hun lusten in rituelen bot te vieren, wil Hanegraaff echter niet ontkennen. Het satanisme is de meest antichristelijke stroming binnen het occultisme. Ze verzet zich tegen alles wat met de christelijke moraal te maken heeft. De eerste zwarte mis werd aan het hof van Lodewijk de 14e gehouden. De hofdame Catherine La Voisin gebruikte geaborteerde vruchten van ongewenste zwangerschappen voor satanische rituelen. Zedelijkheid was ver te zoeken. Naakte vrouwen fungeerden als altaar, terwijl de hostie in hun vagina werd gestopt. Dergelijke missen vinden nog steeds plaats. De neergeschreven ervaringen van de Fraternitas Saturni doen niet onder voor de meest schokkende erotische lectuur. Andere bekende namen in het satanistische wereldje zijn de in 1997 overleden Anton La Vey; oprichter van de satanskerk, de Temple of Set van Michel A. Aquino en Aleister Crowley, de man achter de Ordo Templi Orientis. Zij vinden alles wat de christenen goed vinden slecht en andersom. Daarom aanbidden ze satan. Dat kan zeer sinistere vormen aannemen.
Power & over de schreef gaan
Hanegraaff: "Satanisten bedrijven magie door het oproepen van power. Deze kracht roep je op door emoties. En wat is nou emotioneler dan het offeren van een levend wezen? Daar komt volgens hen veel magische kracht door vrij." Het begint bijvoorbeeld met een muizenoffer, een volgende stap is het ritueel slachten van een kat. Het geeft een steeds grotere kick. Hanegraaff: "Hun logica leidt onherroepelijk tot het punt waarop ze zich afvragen wat er zou gebeuren als ze een mensenoffer zouden brengen. Er zijn groeperingen die zo ver zijn gegaan. Berucht waren de Matamoros Murderers uit Mexico die mensen uit de achterbuurten ontvoerden en offerden. Dat gebeurde in opdracht van zakenlieden, die dachten door magische rituelen commercieel succes te behalen. Bij een inval van de politie werden verschillende rottende lijken gevonden." Hanegraaff benadrukt dat de meeste satanisten zich aan de wet houden. Van serial killers wordt ook snel gezegd dat ze deel uitmaken van een satanische club. Zeker als ze zichzelf zo voordoen, door pentagrammen op de lichamen van hun slachtoffers te krassen bijvoorbeeld. "Zij krijgen een kick om dat in de rechtzaal te etaleren. Zie je wel, zegt men dan." Maar met een satanische samenzwering hebben seriemoordenaars meestal niks te maken. "Sommige mensen zoeken naar de meest heftige symbolen om zich af te zetten tegen de gevestigde samenleving. De meest ultieme vormen zijn neo nazisme of satanisme."
Bizarre verhalen
De meest bizarre verhalen doen de ronde over ondergrondse satanistische organisaties, communicerend via internet, die op grote schaal kinderen zouden ontvoeren om hen tijdens rituelen te misbruiken. Er worden verbanden gelegd met kinderporno. Groeperingen zouden hun slachtoffertjes aan elkaar uitwisselen. Hanegraaff kent de indianenverhalen maar al te goed. Een wereldwijd netwerk acht hij onbewezen. "Als er werkelijk een satanistische samenzwering zou zijn, zou die meer sporen moeten achterlaten." Hij ontkent echter niet dat misbruik van kinderen tijdens magische rituelen plaatsvindt. "Ik geloof dat het incidenteel voorkomt. Dat is in het verleden gebeurd en het verbaast me niet als het nog steeds gebeurt, want het beantwoordt aan een logica die veel te dwingend is. Of het op dit moment in Nederland voorkomt is mij niet bekend, maar ik heb er ook geen onderzoek naar gedaan." In Polen zijn recentelijk twee tieners tijdens een zwarte mis omgebracht. Hun gedeeltelijk verkoolde lichamen werden in een bunker gevonden. Satanistische groeperingen leiden vaak een verborgen bestaan. Cesnur-onderzoeker Massimo Introvigne schrijft in zijn boek Enquete sur le satanisme dat juist in deze moeilijk toegangbare kringen de kans op afschuwelijke misdrijven het grootst is. De Italiaan vermoedt dat in de omgeving van Turijn veel geheime satanische genootschappen actief zijn. Alleen door infiltratie kunnen de duistere satanische sekten tegen het licht worden gehouden. Die mogelijk gevaarlijke klus zullen niet velen willen klaren. In de jaren tachtig opende de Amerikaanse politie een ware heksenjacht op satanisten.
Angst & informatie
Deze satanism scare kwam op nadat de opwinding over sekten wat was afgenomen. Een ijverige agent stelde een lijst op van satanische symbolen. De politie kwam ze opeens overal tegen. De ene na de andere oude schuur vol pentagrammen en magische cirkels werd ontdekt. Men ging er ten onrechte van uit dat die symbolen alleen voorbehouden zijn aan satanistem. "Ze worden ook door andere occultisten gebruikt," weet Hanegraaff. "Wicca, de voornaamste vorm van moderne hekserij, gebruikt dezelfde symbolen." Hoewel het satanisme dus slechts een specifieke stroming is binnen het occultisme worden vaak alle occultisten als duivelaanbidders betiteld. Esoterie en geheimzinnigheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De waarheid is te groots, slechts te vatten door een selecte groep ingewijden, menen esoterici. Omdat parels niet voor de zwijnen geworpen mogen worden, wordt de buitenwacht dom gehouden. De geheimhoudingscultuur heeft ook te maken met de angst voor negatieve reacties vanuit de samenleving. "Ik hoor mensen uit esoterische groeperingen vaak zeggen dat ze in twee werelden leven." Hanegraaff kan zich voorstellen dat die geheimhouding buitenstanders soms beangstigt. Wat spoken die lui toch uit? Hun rituelen kunnen het daglicht zeker niet verdragen, wordt weleens geconcludeerd.
Onderzoek, groei en geheimhouding
Het is voor een onderzoeker niet gemakkelijk deze geheimzinnige genootschappen in kaart te brengen. De sektarische kaart van Nederland is erg dynamisch. Cults komen en gaan, vaak heel geruisloos. Esoterici vermoeien zichzelf over het algemeen niet met het werven van nieuwe leden. Wellicht dat ze mede door deze introverte houding een bepaalde aantrekkingskracht uitoefenen. Want het occultistisch gedachtegoed wordt steeds populairder. Secularisatie betekent nog geen afname van religiositeit. Zoals Dostojevski al zei: Als mensen niet meer in God geloven, geloven ze niet in niets, maar in alles. Gnostiek gaat niet samen met zieltjeswinnerij. Een leer voor ingewijden is niet geschikt voor de man van de straat. "Zelfverwerkelijking kun je niemand opleggen. Die wens moet vanuit de eigen spirituele ontwikkeling komen. Als de boodschap niet aanspreekt, is men nog niet rijp genoeg, zo wordt geredeneerd." Toch geldt dit niet voor alle esoterische groeperingen. Sommigen gaan wel de straat op, of adverteren in de media. De bekeringsijver van bepaalde christelijke groeperingen wordt gevoed door het geloof in een hel. In die optiek is het dus noodzakelijk de mens voor zijn sterven voor God te winnen. "Esoterische mensen hebben een ander wereldbeeld. Zij geloven meestal in reïncarnatie." Dan valt in een volgend leven wel weer wat recht te breien.
Het goed recht van het ritueel
De één wordt achterdochtig van al die geheimzinnigheid, de ander lacht om het esoterisch gedachtengoed. In zijn ogen is het uitvoeren van rituelen een infantiele bezigheid. Maar is dat wel zo kinderachtig? Volgens Hanegraaff is een ritueel een ijzersterk middel om emoties te kanaliseren. Als voorbeeld geeft hij de stille mars in Gorinchem naar aanleiding van de dood van twee meisjes. "Dat was een spontaan ritueel. De mensen hadden daar behoefte aan en ik vind dat een volstrekt begrijpelijk, natuurlijk en gezond proces." Hij liep zelf ook mee in de optocht.
Occultisten zijn in eigen kring gaan cultiveren wat velen in de maatschappij missen, meent de godsdienstwetenschapper. Het is een tegenreactie. Het doel van magie is zelfverwerkelijking, luidt het formele motief van de occultist. De magiër gebruikt magie om zichzelf beter te leren kennen. Hij wil een harmonischer mens worden, een goddelijk bewustzijn creëren, zodat hij uiteindelijk één met God is. Magie heeft ook met macht te maken. Een occultist kan de bovennatuurlijke werkelijkheid beïnvloeden. "Enerzijds is magie een reactie op het wegmoffelen van de verbeeldingskracht uit de moderne samenleving, anderzijds wordt het gevoed door machteloosheid." Een betere wereld kan op een natuurlijke wijze niet worden gerealiseerd. Dus wie weet wat magie kan uitrichten. Volgens Hanegraaff hebben de meeste occultisten het beste met de mensheid voor. "Natuurlijk speelt de kick ook een rol. Ze hebben macht. Die motivatie kan naar verloop van tijd steeds belangrijker worden." In het maatschappelijke leven kan iemand een grote loser zijn. Niemand ziet hem staan. Maar thuis heeft hij macht, is ie superieur. De mensen moesten eens weten... Het kan gebeuren dat die macht mensen tot egotrippers maakt, vertelt Hanegraaff.
Manipulatie
Magie wordt dan een manipulatief instrument waarmee de eigen status en invloed steeds verder wordt vergroot. Meestal worden deze aspiraties door mede-groepsleden niet geaccepteerd. Magie mag niet alleen ter meerdere eer en glorie van de magiër worden aangewend. Door de sociale controle van de groep wordt dat meestal voorkomen, maar het kan ook tot conflicten en splitsingen leiden. Daaruit kunnen gevaarlijke groeperingen ontstaan. Vooral als de leider veel charisma heeft, absoluut claimt en volgelingen dwingt zijn bevelen op te volgen. Hij kan dreigen met occulte sancties: ik heb macht over je. Als je niet doet wat ik zeg, zal er wat met je gebeuren." Hanegraaff durft niet te zeggen of het mogelijk is met magie invloed uit te oefenen op anderen. "Maar als de ander daarvan overtuigd is, is het al gevaarlijk genoeg. Je kunt er behoorlijk paranoïde van worden." Problematische sekten bestaan, dat zal niemand betwijfelen. "Neem de Orde van de Zonnetempel, People's Temple, Heavens Gate, kijk naar de problemen met Scientology. Maar je moet niet alle occulte groeperingen over één kam scheren, zoals de antisektenbeweging dat doet." Hanegraaff komt niet met nieuwe namen op de proppen. "Meestal ga je je pas zorgen maken over een groep als het al te laat is."
Kenmerken; eindtijdverwachtingen bijvoorbeeld
De Engelse godsdienstsociologe Eileen Barker noemt in haar boek Nieuwe religieuze bewegingen een aantal kenmerken die op een gevaarlijke sekte kunnen wijzen. De beweging isoleert zich geografisch en sociaal van de rest van de samenleving. Bekeerlingen worden steeds afhankelijker van de groep ten aanzien van van hun visie op de werkelijkheid. De grenzen tussen wij en zij, goed en kwaad, goddelijk en satanisch zijn zo scherp getrokken dat ze niet voor discussie vatbaar zijn. Belangrijke beslissingen van aanhangers worden door anderen genomen. De leiders claimen goddelijke autoriteit. Hun doen en laten is, naar eigen zeggen, gebaseerd op goddelijk gezag. En alles staat in het teken van het na te streven doel. Hanegraaff voegt daar nog een ander kenmerk aan toe: Groepen die er heilig van overtuigd zijn dat het einde der tijden nabij is, moet je goed in de gaten houden.
Eindtijdverwachtingen leven ook onder esoterische groeperingen. Met spanning wordt uitgekeken naar de Nieuwe Tijd. Volgens sommigen is die al aangebroken, anderen verwachten dat het jaar 2000, 2008 of 2050 de overgang zal markeren van het ene tijdperk in het andere. Toekomstvisies lopen sterk uiteen. De meest vreselijke dingen zouden ons te wachten staan. Een kanteling van de aardas bijvoorbeeld, de ondergang van Amerika en Rusland, atoomoorlogen, vloedgolven, epidemieën. Werelddelen zullen worden weggevaagd, terwijl de uitverkorenen door UFO's worden gered. Niet iedereen is zo pessimistisch. Er zijn ook harmonieuzere scenario. Hanegraaff verwacht dat de eeuwwisseling veel esoterici niet onberoerd zal laten. Een belangrijke voedingsbodem voor het ontstaan van een eindtijdgekte is ontevredenheid, concludeert Hanegraaff. "Naarmate men negatiever denkt over de samenleving, is er meer reden om te veronderstellen dat het binnenkort afgelopen is, dat het met een grote klap allemaal zal veranderen." In Nederland zijn dergelijke geluiden nog niet massaal te horen. Hanegraaff is blij met deze nuchterheid. Hij vindt dat sommige organisaties, zoals Simpos (Stichting Informatie over Maatschappelijke problemen rond Occulte Stromingen), de neiging hebben een `soort kunstmatige sektehysterie te creëren, waar geen aanleiding voor is'. Daarin lijken ze vooralsnog niet geslaagd. "Gelukkig zijn we daar in Nederland grotendeels voor bespaard gebleven."
Manipulatie & hersenspoeling
In Amerika, België en Frankrijk staat men veel huiveriger tegenover nieuwe religieuze bewegingen. In discussies over de mogelijke gevaren van sekten kan men niet om het begrip hersenspoelen heen. Simpos, stichting Sirenen, De Keursteen, Studie- en Hulpgroep sekten, ze zijn allemaal overtuigd van het feit dat bepaalde sekten gebruik maken van brainwashing. De wetenschappelijk onderzoekers daarentegen geloven er niks van. Zij benadrukken de vrije wil van de mens. Leden worden niet gedwongen om toe te treden, uittreding lijkt altijd mogelijk. "Natuurlijk doen sekten hun best om leden te beïnvloeden, soms via heel drastische methoden. Natuurlijk wordt er gemanipuleerd, leden kunnen onder zware emotionele en financiële druk worden gezet. Ik wil helemaal geen rossig beeld schetsen van al die lieve clubs."
Zonder de wet te overtreden is het niet mogelijk om iemand te hersenspoelen, stelt Hanegraaff. "Zolang ik jou niet dwing, mag ik jou overtuigen van mijn geloof. Zolang ik jou de kans geef naar buiten te lopen, mag ik tegen je aanpraten. In onze samenleving mag ik -gelukkig- zelfs gebruik maken van jouw psychologische zwakheden. Dat is legaal." Volgens Hanegraaff beschikken sekten niet over middelen om de vrije wil uit te schakelen. "Als dat wel het geval was, zou hun aanhang explosief groeien." De uittredecijfers van organisaties als Moon en Scientology stellen hem gerust. "Mensen die een korte of lange tijd waren blootgesteld aan veronderstelde hersenspoelingstechnieken wandelden na verloop van tijd gewoon de deur weer uit." Terwijl anderen lid blijven van de sekte.
Volksgezondheid & vrijheid van godsdienst
Het lidmaatschap schijnt soms toch verregaande consequenties te hebben. Ouders herkennen hun kind niet meer terug. De persoonlijkheid van het sektelid lijkt ingrijpend veranderd. Is dat mogelijk? Hanegraaff geeft aan dat psychisch labiele mensen gemakkelijk slachtoffer kunnen worden van een sekte. "Maar ook labiele mensen zetten zelf die stap. Hun vrije wil wordt niet uitgeschakeld. Als je vindt dat je zulke mensen moet beschermen, leg je een bom onder de vrijheid van godsdienst. Dan zou de samenleving bepalen wie wel en wie niet zelfstandig beslissingen kan nemen." Het is in zijn optiek onmogelijk de overredingstechnieken van sekten te sanctioneren. Als hersenspoeling al zou bestaan, dan biedt de wetgeving voldoende bescherming, meent Hanegraaff. Want zonder zware fysieke druk, voedsel- en slaaptekort is het in zijn ogen niet mogelijk om iemands wil te breken. Ook niet de wil van een uiterst labiel persoon? "Daar heb ik geen enkele uitwijzing voor. Het is een lastige materie," erkent hij. Want wanneer is iemand labiel? Waar ligt de grens? Het lijkt wel of Hanegraaff de mogelijkheid van brainwashing niet onder ogen wil zien vanwege de lastige consequenties. Zelf denkt hij daar anders over: “Gesteld dat je de grens tussen labiel en niet-labiel scherp zou kunnen definiëren, dan ligt de oorzaak van sektetoetreding dus niet meer in brainwashing maar in iemands psychische labiliteit; als je die grens daarentegen niet scherp kunt definiëren, dan zul je de persoon in kwestie als beslissingsbekwaam moeten erkennen en concluderen dat hij bewust heeft besloten toe te treden.”
Bepaalde kerkgenootschappen vormen ook een gevaar voor de volksgezondheid, vindt de godsdienstwetenschapper. "Soms worden mensen stelselmatig kapot gemaakt en lopen ze psychische wonden op, die nooit meer genezen. Niettemin zou ik de eerste zijn om hun bestaansrecht te verdedigen, hoe pijnlijk ik het ook vind. Ik weet dat het een hele hoge prijs is, maar ik verdedig het recht van een kerk om een geloof uit te dragen waardoor kerkleden psychisch beschadigd worden. Het alternatief is het einde van de vrijheid van religie. Dan krijg je een totalitaire staat en dat is nog erger. Religie is potentieel heel gevaarlijk. Groeperingen kunnen misbruik maken van hun invloed op mensen. Dat moet je accepteren. Ik vind niet dat je in deze situaties voor een ander mag beslissen."
Onderzoek: simplicisme of nuance
Deprogrammeurs geloven dat het denken van sekteleden is uitgeschakeld. Zij vinden het legitiem zo'n persoon tegen zijn wil te ontvoeren en hem met geweld te bewegen de sekte de rug toe te keren. Hanegraaff noemt dat een Gestapomethode. De sekten hebben samen met de antisektenbeweging belang bij een eenvoudige voorstelling van zaken, zegt Hanegraaff. Het is mijn taak als onderzoeker nuances aan te brengen. Ik bagatelliseer de problemen niet. Het is onzin mij als een sekteapologeet af te schilderen." Voor het werk van Cesnur (Centrum voor studies naar nieuwe religies) heeft hij grote waardering. "Directeur Massimo Introvigne is een van de beste onderzoekers." Simpos en Sirenen denken daar anders over. Cesnur heet in hun kringen een sektenvriendelijke organisatie te zijn. De nieuwe religieuze bewegingen in Nederland kunnen zich verheugen in de meest uiteenlopende beoordelingen. Over hun rug heen worden soms felle polemische twisten uitgevochten. Onderzoekers nemen elkaars onafhankelijkheid en motivatie op de korrel. De sekte der sektenbestrijders contra de sekteapologeten. De kans dat ze voor het eind der tijden dichter tot elkaar komen, wordt waarschijnlijk bepaald door het gedrag van het werkveld.
Ton van der Ham
© Ton van der Ham, februari 1999.
Voor indexatie : bijgeloof, bijgelovig, irrationaliteit, bijgeloven
Aantal bezoekers sinds 17 jan. 2000:
UNIVERSI FINIS VERITAS!
Pagina Layout: Copyright ©
1998-2000 Stichting Europese Apologetiek
Pagina gemaakt op: 17 jan. 2000
Pagina bijgewerkt op: