door
Samenvatting: Auteurs van zogenaamde christelijke romans en 'theologische thrillers' zoals Randy Alcorn, Erik de Gruijter en Tim La Haye willen eigenlijk niets anders dan christelijke propaganda maken, gestoken in een aantrekkelijk jasje. Hiermee halen zij de betekenis van de kunstvorm omlaag, betoogt Joël Valk. Met veel literatuurverwijzingen naar de groten in christelijke literatuurgeschiedenis van de moderne tijd wijst hij op het belang van de kunstvorm zélf in (christelijke) kunst.
Navigatietips:
Algemene disclaimer: zie onderaan
Copyright © 2001, Joël Valk
“...kunst moet niet vergeleken worden met prediken. (...) de beste vergelijking is misschien met de loodgieter. Evenals het werk van de loodgieter in ons huis onontbeerlijk is, hoewel we ons daar zelden van bewust zijn, zo vervult kunst in ons leven een belangrijke functie; het schept de sfeer waarin we leven, het reikt ons de termen aan, het biedt ons een raamwerk aan, waarbinnen we dingen kunnen zien en vatten, laten we zeggen een landschap, zonder dat we dit merken. Kunst is zelden propaganda, maar ze heeft grote invloed op het scheppen van van onze hedendaagse manier van denken, de waarde die mensen koesteren. De mentaliteit die er uit de kunst spreekt is dus belangrijk. De grootste invloed heeft ze misschien nog daar waar ze het meest lijkt op het werk van de loodgieter en we ons er niet van bewust zijn.”
H.R. Rookmaaker1
Hoewel de hier besproken boeken zich aandienen als vermaak, is er bijna overal sprake van een verborgen agenda. Frank Peretti is, zoals we in het vorige hoofdstuk al gezien hebben, zich bewust van de schaduwzijden van deze werkwijze, en heeft in recentere publicaties en interviews ook laten blijken dat hij een andere kant uit wil.2 Maar andere auteurs gaat het zonder uitzondering om het verkondigen van het evangelie op een manier die nieuwe mogelijkheden biedt, bij niet-christenen niet zo verdacht is als reguliere evangelisatie-methoden, en die bovendien leuk is.
Auteurs spreken over: “...een boodschap (ver)stoppen in een spannend en/of soms ontroerend verhaal.” (Erik de Gruijter),
“.. it’s like the Trojan Horse. It’s like people open up the gates of their minds to something. When a story comes in, when fiction comes in, they open up the gates of their minds and here comes in this big horse. And they don’t know what’s hidden inside, and as long as you tell a good story, and you win your audience over, you can get away with saying, bringing a lot of things into the story to influence them, that they would not read if you were writing in a direct non-fiction form....” (Randy Alcorn),
“... because I could see this body of fictionreaders out there that would never read non-fiction books, and they were being unreached. And so I thought I could use fiction to indoctrinate and to communicate, and that’s basically how we produce the Left Behind series, as a means of entertaining, but in the process of entertaining also inculcating some basic biblical, prophetic truth.” (Tim LaHaye)3
Uit dit soort uitspraken blijkt wel dat de thrillers in eerste instantie niet als zodanig beschouwd worden, maar veeleer als ‘vehikel’ om het evangelie te verkondigen.
Om dit te kunnen blijven doen, is het natuurlijk noodzakelijk dat het zo aantrekkelijk mogelijk wordt verpakt. Dit zie je bijvoorbeeld aan de grote hoeveelheden geld die uit worden gegeven aan marketing. Ook het gebruik van andere populaire media ter ondersteuning van het geheel is niet ongewoon.4 Maardaarbij worden nooit vragen gesteld over welke media nu het beste gebruikt kunnen worden om het evangelie te verkondigen en hoe elk medium de boodschap die het doorgeeft beïnvloedt.5
Nu kan naast het ‘edele’ doel van het evangelie verkondigen nog een andere reden aangevoerd worden waarom de boeken zo geprezen worden. Er is namelijk nogal wat financieel gewin te behalen aan de publikatie van dit soort boeken. Zo stelt een artikel in Christianity Today dat de winst van de uitgeverij Tyndale dank zij de Left Behind serie van 1996 tot 1999 verdrievoudigd is naar $ 122.000.000.6 Het gaat dus niet zomaar om wat thrillertjes, nee het is echt een miljoenenbusiness!
Dit alles hoeft echter nog niets verkeerds te betekenen. Het is namelijk zo, dat door het succes van het ene boek uitgevers andere, minder goedlopende boeken (als meer theologische en wetenschappelijk werken) nog steeds kunnen blijven uitgeven.7 Toch moeten we in dit geval voorzichtig blijven, te meer daar het voorwendsel van het produceren van dit soort boeken vaak zending of evangelisatie is.
In de essaybundel American evangelicals and the mass media wordt hierover opgemerkt: “From the publishers to the wholesalers and the booksellers, evangelical book publishing is increasingly run like a business instead of a jubilant ministry. It has made great strides in the last decade toward more efficient operations and market research, but the quality of its products and its ability to penetrate the broader culture are less assured."8
Die doordringing in de bredere cultuur schijnt nu aangebroken te zijn voor de uitgeverij Tyndale, met hun Left Behind serie. In het al eerder geciteerde artikel in Christianity Today wordt hierover opgemerkt: “Tyndale has changed the way it does business. Its advertisements are more aggressive and catchy, bearing dark colors and vivid illustrations of a world turned upside down in the Revelation-based tales.”9 In ditzelfde artikel komt Lynn Garret, de religion books editor van Publishers Weekly’s aan het woord, die stelt dat Tyndale met deze marketing goed werk heeft gedaan om voor christelijke uitgevers de weg vrij te maken om de reguliere boekenmarkt te veroveren.10 Marketing is dus het sleutelwoord geworden in de Amerikaanse christelijke boekenindustrie, en dan voornamelijk voor de ‘theologische thrillers’.
In het artikel ‘Whatever happened to Christian publishing’ dat het magazine World -alweer in juli 1997 - publiceerde, wordt deze trend beschreven als iets dat absoluut niet bij christelijke, laat staan evangelische uitgevers past: “(...) while consumerism, the profit motive, and survival of the fittest are good for the realm of economics, they should not rule theology. Jesus, who drove the salesmen out of the temple, warned about the impossibility of serving both God and money. The prophets strenuously denounced religious leaders who told the people pleasant words from their own minds rather than the unsettling words of truth of the Word of God.”11
Wat mij echter het meeste zorgen baart bij dit soort boeken, is niet de popularisering van twijfelachtige theologie, de Amerikanisering van het geloofsbeeld, of de overload aan middelmatige lectuur. Het is het idee dat kunst niet op zich zelf zou kunnen staan. Er is bij dit soort boeken enkel sprake van propaganda. Dat is ook de moeilijkheid ervan: het is geen kunst, maar vanwege de pretenties en de betekenistoekenning, zou het ook niet onder amusement vallen, hoewel het dit laatste feitelijk wel is.
Hoewel Peretti wel graag dichter bij het schrijven van èchte literatuur wil komen12, heeft hij geen enkel besef van wat christelijke kunst en literatuur nu inhoudt. Het meest trof mij dit, toen ik de volgende opmerking van hem las, in het voorwoord van het boek Deliver us from evil door Ravi Zacharias. Hij schrijft daar: “People often ask me where I get my ideas and what books I read. Well, I read novels to learn from the styles and techniques of other fiction writers, but to gain wisdom and insight into our times, I turn often to those who have already hacked a trail through the jungle of ideas: people like C.S. Lewis, Francis Schaeffer, Josh McDowell, and someone I’ve just recently discovered, Ravi Zacharias.”13
Van deze mensen zijn er tenminste twee die belangrijke dingen over (christelijke) kunst gezegd hebben, namelijk Francis Schaeffer en C.S. Lewis.14 Lewis was bovendien in eerste instantie literatuurwetenschapper, en geen theoloog of filosoof, zoals velen (waaronder Peretti dus) willen doen voorkomen. Ik betwijfel echter of Peretti ook maar iets weet, dan wel in praktijk brengt van Lewis’ ideeën over (christelijke) literatuur. Om dan nog maar te zwijgen van de ideeën over kunst van Francis Schaeffer. Die zou niets moeten hebben van de prostitutie van kunst voor evangelisatie.15
Wat voor Peretti geldt, geldt nog meer voor de Lewis-epigoon Alcorn (die zelfs gemeend heeft een soort update van de Screwtape letters van C.S. Lewis te moeten schrijven, namelijk Lord Foulgrin’s letters). In al zijn romans komt een naäperij van de fictie van C.S. Lewis naar voren, zoals beschrijvingen van de hemel en de hel en de invloed van de duivel in het leven van een christen.Wat Alcorn echter niet beseft, is dat Lewis wars was van het idee dat je een boodschap zoals het evangelie kunt stoppen in zoiets als een thriller.
Bovendien laat Lewis duidelijk merken dat hij bijvoorbeeld bij het tweede deel van zijn ruimtetrilogie, Perelandra, waar duidelijk een verwijzing naar de zondeval in voorkomt, die zondeval pas later in het verhaal naar voren kwam en zeker niet de aanleiding was. Hij koos die zondeval omdat er toch iets moest gebeuren in het verhaal. Hij zegt zelfs: “I never started from a message, or a moral...”16
Trouwens, het hele idee dat Peretti, Alcorn, LaHaye en De Gruijter hebben, al eerder in dit hoofdstuk naar voren gebracht, dat je wat moet kunnen leren van fictie, wordt door C.S. Lewis in An experiment in criticism afgedaan als een min of meer misleidend idee:
“... it appears as the belief that all good books are good primarily because they give us knowledge, teach us ‘truths’ about ‘life’. Dramatists and novelists are praised as if they were doing, essentially, what used to be expected of theologians and philosophers, and the qualities which belong to their works as inventions and as designs are neglected. They are reverenced as teachers and insufficiently appreciated as artists. (...) We may begin by ruling out of consideration one way of treating fiction as sources of knowledge which, though not strictly literary, is pardonable at a certain age and usually transient. Between the ages of twelve and twenty nearly all of us acquired from novels, along plenty of misinformation, a great deal of information about the world we live in: about the food, clothes, customs and climates of various countries, the working of various professions, about methods of travel, manners, law, and political machinery. We were getting not a philosophy of life but what is called ‘general knowledge’. (...) But in general this use of fiction is abandoned as we grow older. The curiosities it used to satisfy have been satisfied or simply died away, or, if they survive, would now seek information from more reliable sources.[cursivering van mij]” 17
Veel eerder, in zijn essay ‘Bluspels and flansferes’ in de bundel Rehabilitations (1939) ontkende Lewis al dat hij fictie, de verbeelding zag als een manier om de waarheid door te geven: “It must not be supposed that I am in any sense putting forward the imagination as the organ of truth. We are not talking of truth, but of meaning: meaning which is the antecedent condition both of truth and falsehood, whose antithesis is not error but nonsense (…) For me, reason is the natural organ of truth; but imagination is the organ of meaning. Imagination, producing new metaphors or revivifying old, is not the cause of truth, but its condition. It is, I confess, undeniable that such a view indirectly implies a kind of truth or rightness in the imagination itself (…) the truth we [win] by metaphor [can] not be greater than the truth of the metaphor itself; and (…) all our truth, or all but a few fragments, is won by metaphor. And thence, I confess, it does follow that if our thinking is ever true, then the metaphors by which we think must have been good metaphors. It does follow that if those original equations, between good and light, or evil and dark, between breath and soul and all the others, were from the beginning arbitrary and fanciful-if there is not, in fact, a kind of psycho-physical parallelism (or more) in the universe-then all our thinking is nonsensical.”18
Aansluiting christelijke poetica
Juist omdat de auteurs met hun romans ook een min of meer onderwijzend doel hebben, begrijp ik niet dat er in hun romans, of hun uitleg over de romans, op geen enkele wijze ook maar iets doorschijnt van aansluiting bij een christelijke poetica.19 Er is een groot gebrek aan kennis over hoe fictie precies werkt en hoe een christen hiermee om dient te gaan. Zoals eerder al opgemerkt werd, neemt men zeer gemakkelijk dingen uit de wereld om ons heen over, zonder er vragen over te stellen. En het gebeurt regelmatig.
De inspiratie van Peretti kwam voort uit de films Star Wars en Superman20, zonder in te zien dat klakkeloos overnemen van dit soort dingen ook veel aan de inhoud verandert. Andere auteurs zijn er net zo makkelijk in. Hierbij is het idee, dat als de bijbelse zaken maar goed naar voren komen het verder wel goed zit met het werk, schering en inslag. Helaas moeten we net zo als Kim Riddlebarger vaak tot de volgende conclusie komen: “Yet these alternatives to what the world offers, whether in fiction or nonfiction, are often neither good literature nor good Christian theology. By demanding that good books have an overtly Christian content, evangelicals often do little more than replace no theology with poor theology.”21
En juist dat is wat volgens Dorothy Sayers komt doordat er bij het schrijven van deze boeken slechts op inhoudelijke zaken en niet op de vorm gelet wordt. In het al eerder geciteerde voorwoord van de hoorspelcyclus over het leven van Jezus, The man born to be King, gaat zij uitgebreid in op deze vorm / inhoud kwestie bij vermaak, waar een theologische achtergrond speelt. Juist omdat deze kwestie geen enkele aandacht krijgt van de kant van de auteurs van de theologische thrillers, maar zo ontzettend belangrijk is, kan ik niet anders dan deze passage in zijn geheel te citeren:
“... in writing a play on this particular subject, the dramatist must begin by ridding himself of all edificatory and theological intentions. He must set out, not to instruct, but to show forth; not to point a moral, but to tell a story; not to produce a Divinity Lesson with illustrations in dialogue but to write a good piece of theatre. It was assumed by many pious persons who approved the project that my object in writing The man born to be King was “to do good”-and indeed the same assumption was also made by impious persons who feared lest it might “do good” in the Christian sense, as well as by pious but disapproving persons who thought it it could only do harm.
But that was in fact not my object at all, though it was quite properly the object of those who commissioned the plays in the first place. My object was to tell that story to the best of my ability, within the medium at my disposal-in short, to make as good a work of art as I could. For a work of art that is not good and true in art is not good and true in any other respect, and is useless for any purpose whatsoever-even for edification-because it is a lie, and the devil is the father of all such. As drama these plays stand or fall. The idea that religious plays are not to be judged by the proper standard of drama derives from a narrow and lop-sided theology which will not allow that all truth-including the artist’s truth-is in Christ, but persists in in excluding the Lord of Truth from His own dominions.
What this actually means is that the theology-the dogma-must be taken by the writer as part of the material with which he works, and not as an exterior end to which his work is directed. Dogma is the grammar and vocabulary of his art. If he regards it as something extrinsic to his subject, he will produce at best something analogous to those harmless but inartistic mnemonics which inculcate grammatical rules:-
Abstract nouns in io call
Femina one and all
Masculine will only be
Things that you may touch or see. ...
At worst he will fabricate the cheap and pretentious, like those verses which, purporting to illustrate the musical richness of the English vocabulary, issue only in a jingling and artificial syllabic pattern-Poe’s The Bells, (voetnoot!) for example. The music of English can indeed be abundantly illustrated from English poetry, but only from those poems which are created by that means and not to that end. Indeed, the effort to make language indulge in this kind of exhibitionism defeats its own object; and the same is true of any work of art which sets up a part of its own material as a thesis external to itself. Accordingly, it is the business of the dramatist not to subordinate the drama to the theology, but to approach the job of truth-telling from his own end, and trust the theology to emerge undistorted from the dramatic presentation of story.”22
In deze passage wordt met sterke afkeuring gesproken over een verwaarlozing
van de vorm, omdat deze verwaarlozing ook de inhoudt beïnvloedt. Juist dit, de
aandacht voor de vorm, zo zal intussen wel uit mijn verhaal naar voren gekomen
zijn, is iets dat veel meer aandacht zou behoeven, niet in de laatste plaats bij
de theologische thrillers. Aansluiting bij (oudere) christelijke poetica’s zal
naar mijn idee vorm en inhoud van de zogenaamde theologische thrillers ten goede
komen.
Joël Valk studeert Vergelijkende Kunstwetenschappen: Woord en Beeld aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.
1) Rookmaaker, H.R., Kunst... spreekt vanzelf, Oosterbaan & Le Cointre, Goes, 1978, p. 32
2) Zie: Veith, Gene Edward, ‘This present (and future) Peretti’, ‘World Magazine’ 25 Oktober 1997, (06-08-01)
3) Erik de Gruijter (interview 17 feb. 2001); Randy Alcorn (interview EO Visie, december 2000 Het is opmerkelijk dat Alcorn op deze manier zijn werkwijze tracht te verdedigen. Hij schijnt niet te beseffen dat het heel slecht afliep met de Trojanen, nadat zij dit paard hadden binnengelaten. Zie de Aeneïs van Vergilius, boek II; Tim LaHaye (interview, EO Visie, januari 2001)
4) Zoals in het geval van Left Behind: films, muziek, een website met ca. 50.000 ‘hits’ per dag: (4 jan. 2001)
5) Zie: Riddlebarger, Kim, ‘This present paranoia’, in: Horton, Michael Scott (edt.), Power Religion: the selling out of the evangelical church?, Moody Press, Chicago, 1992, p. 271
6) Christianity Today, 13 November 2000 ‘Left Behind has been very, very good to Tyndale’, Corrie Cutrer
7) Zie Oorschot, Wouter van, De vaste boekenprijs en de losse flodders van de Consumentenbond, pamflet, Van Oorschot, Amsterdam, 1999, p.10
8) Schultze, Quentin (ed.), American evangelicals and the mass media, Zondervan, (Grand Rapids, Michigan), 1990, p.102
9) Christianity Today, 15 november 2000 ‘Left Behind has been very, very good to Tyndale’, Corrie Cutrer
10) Schultze, Quentin (ed.), American evangelicals and the mass media, Zondervan, (Grand Rapids, Michigan?),1990, p. 105, 106
11) Veith, Gene Edward, ‘Whatever happened to Christian publishing’, ‘World Magazine’12 Juli 1997
12) Zie: Veith, Gene Edward, ‘This present (and future) Peretti’, ‘World Magazine’ 25 Oktober 1997
13) Peretti, Frank, voorwoord in: Zacharias, Ravi, Deliver us from evil. Restoring the soul in a disintegrating culture, Word publishing, Dallas, 1996, p. x(05-08-01)
14) Bijvoorbeeld: Schaeffer, Francis, Art and the bible, Intervarsity Press, Downers Grove Illinois, 1973; Lewis, C.S: ‘Christianity and literature’, ‘Christianity and culture’ (de eerste is een lezing, de tweede een discussie in een theologisch tijdschrift) beide te vinden de bundel Christian Reflections , William Collins and sons Ltd., Glasgow, 1980; An experiment in criticism, Cambridge University Press 1961; ‘On stories’, oorspronkelijk verschenen in Essays presented to Charles Williams (ed. Lewis, C.S.) Geoffrey Cumberlege, London, 1947, maar ook opgenomen in Of this and other worlds (ed. Hooper, Walter) Collins, Londen, 1982, een verzamelbundel waarin allerlei gedachten van C.S. Lewis over literatuur
15) Zo zegt hij: “Christian art is the expression of the whole life of the whole person who is a Christian. What a Christian portrays in his art is the totality of life. Art is not to be solely a vehicle for some sort of self-conscious evangelism.” Schaeffer, Francis, Art and the bible, Intervarsity Press, Downers Grove Illinois, p.61
16) Lewis, C.S., ‘Unreal estates’ in Of this and other worlds (ed. Hooper, Walter) Collins, Londen, 1982, p. 181, 182
17) Lewis, C.S., An experiment in criticism. p. 74, 75
18) Geciteerd in Duriez, Colin, ‘The Theology of Fantasy in Lewis and Tolkien’, ‘Themelios’, International journal for Theological and Religious Studies Students, Vol. 23, No. 2, February 1998, p. 37, 38
19) Voor een goed overzicht van de christelijke poëtica, zie Williams, Donald, ‘Christian poetics, past and present’ in The discerning reader. Christian perspectives on literature and theory, (ed. by David Barratt, Roger Pooley, Leland Ryken), Intervarsity Press/Baker books, 1995, p.53-69
20) Zie: Veith, Gene Edward, ‘This present (and future) Peretti’, ‘World Magazine’ 25 Oktober 1997
21) Riddlebarger, Kim, ‘This present paranoia’, in Horton, Michael Scott (edt.), Power Religion: the selling out of the evangelical church?, Moody Press, Chicago, 1992 p.269, 270
22) Sayers, Dorothy, The man born to be king, Victor Gollancz Limited, London 1951 (1st ed. May 1943), p. 19, 20
Aantal bezoekers sinds 8 juni 2001:
UNIVERSI FINIS VERITAS!
Pagina
Layout: Copyright © 1998-1999 Stichting Europese Apologetiek
Pagina gemaakt op: 1 december 2001
Pagina bijgewerkt op: 13 april
Algemene disclaimer:
Het is de bedoeling van de stichting Europese Apologetiek
(verder aangeduid met: "de stichting") om
wetenschap en onderzoek te bevorderen. Het is geenszins de bedoeling van de stichting of van de
evtl. auteurs van artikelen om mensen te kwetsen of hen een slechte naam te
geven, maar integendeel te helpen qua rationele inzichten en te waarschuwen voor mogelijke gevaren, zoals sekten en andere dubieuze bewegingen. De inhoud van de artikelen, recensies, enz.
vertegenwoordigt de mening van de auteurs en niet per se van de stichting.
M.b.t. het toeschrijven van sommige (bijv. sektarische, onethische,
irrationele, bijgelovige, occulte, enz.) eigenschappen aan bepaalde groepen,
stromingen of individuen op webpages van deze site: het gaat hier alleen om meningen en niet om
stellingen van juridische kracht; er wordt alleen aangegeven dat er mogelijkheid is voor het toewijzen van die eigenschap(pen) aan de genoemde groepen. Dit geldt ook voor de keuze van links naar andere sites, of links naar offsite artikelen.
Hiermee bent u, bezoeker van deze site, erop attent gemaakt dat
de pagina's en de links op deze site, u kunnen confronteren met kritische meningen.
Het is geheel uw eigen verantwoording als u ervoor kiest om verder te gaan kijken en
de
stichting stelt zich hiervoor niet aansprakelijk.