door
Samenvatting: Een vloed aan christelijke romans bereikt geïnteresseerden in Nederland. Namen als Peretti en Tim LaHaye klinken ook in ons kikkerland. Dergelijke literatuur beïnvloedt christenen in hun denken, maar zou ook beoordeeld moeten worden op hun esthetische kwaliteiten. Zijn deze romans werkelijk van leeswaardig niveau? Met dergelijke vragen gaat de auteur van start.
Navigatietips:
Algemene disclaimer: zie onderaan
Copyright © 2001, Joël Valk
"…an 'appreciation' of sculpture which ignored the statue's shape in favour of the sculptor's 'view of life' would be self-deception. It is by the shape that it is a statue. Only because it is a statue do we come to be mentioning the sculptor's view of life at all."
C.S. Lewis1
Sinds het verschijnen van de boeken Piercing the darkness en This present darkness van Frank Peretti lijkt het wel of er geen houden meer aan is aan de apocalyptische thrillers van evangelicale achtergrond. Inmiddels zijn er vele navolgers, zoals Randy Alcorn en het duo Tim LaHaye en Jerry Jenkins, en ook schrijvers van Nederlandse bodem, zoals Erik de Gruijter, hebben het succes geroken. Hun boeken zijn ongekend populair, vooral onder jongeren. De Left behind-serie bijvoorbeeld (die in Nederland verschijnt als de Laatste Bazuin-serie), van Lahaye en Jenkins wordt inmiddels beschouwd als een van de bestverkopende thrillerseries aller tijden. 2 En wat de verbazing mag wekken, de boeken zijn in Nederland niet alleen populair onder lezers van evangelicale achtergrond, maar onder lezers van alle Protestantse denominaties, van Gereformeerde Bond tot Vergadering der Gelovigen. Dominees gebruiken de verhalen als illustratie in preken en er worden hier en daar zelfs studiekringen aan de boeken gewijd.
In de nu volgende cultuurhistorische artikelenreeks, geschreven naar aanleiding van de boeken De Eed en De Profeet van Peretti, wil ik het genre van de 'theologische thriller' onder de loep nemen. De meeste discussies die namelijk over dit onderwerp gevoerd worden betreffen namelijk vooral inhoudelijke aspecten. Vorm, stijl en cultuur-aspecten worden vaak buiten beschouwing gelaten. Zo worden er binnen het christelijk publiek regelmatig discussies gevoerd of bepaalde gospelartiesten nu wel of geen christen zijn, omdat dat in hun teksten niet meer duidelijk te zien is.3 Maar de muziek, of de teksten zelf, of die artistiek hoogstaand of vernieuwend zijn, of misschien juist routineus, komt in het publieke debat nauwelijks aan de orde.4
Wat hierboven geschetst wordt, geldt tevens voor de boeken van Peretti en navolgers. De discussies rond deze boeken gaan vrijwel alleen om de inhoudelijke, 'theologische' kant van de zaak.5 Die discussie wil ik niet uit de weg gaan, zeker niet, maar een beperking daarvan tot alleen die 'theologische' kant, zonder in te gaan op andere aspecten, zoals stilistische en algemeen culturele, is iets dat zoals gezegd veel vaker voorkomt bij de beschouwing van cultuuruitingen door christenen. Maar al deze dingen gaan samen. En de inhoudelijke kant van de zaak verheffen boven de verschijningsvorm, is een eeuwenoud verschijnsel, dat meer met de ketterse leer van het Docetisme te maken heeft dan met het Christendom. Het Docetisme leerde al in de eerste eeuw voor Christus dat het stoffelijke onrein was en dat het ging om geestelijke zaken. (Een van de gevolgen van deze lering was de loochening van de daadwerkelijke menswording van Christus. Christus zou een schijnlichaam hebben aangenomen.) Maar deze lering gaat in tegen wat de Bijbel leert in de eerste hoofdstukken van Genesis, namelijk dat alles wat God gemaakt heeft, dus ook de stoffelijke zaken, goed was. In onze beschouwingen dus van cultuuruitingen, welke dan ook, van christenen en van niet-christenen, is het belangrijk om ook de verschijningsvorm mee te nemen. Als wij dit niet doen, lopen we het gevaar iets dat God geschapen heeft als minderwaardig te beschouwen en daarmee het gevaar zonde te doen. En wat de algemene culturele aspecten betreft: wij staan als christenen net zo goed als niet-christenen in de ons omringende cultuur. Deze cultuur beïnvloedt ons en wij hopen de cultuur te beïnvloeden. We hebben ten slotte de opdracht van Christus zelf om dat te doen.6 Maar Christus gaf ons ook een waarschuwing met betrekking tot de ons omringende cultuur: "Huichelaars! Van het beeld van land en lucht weet ge de juiste betekenis te bepalen, maar waarom dan niet van deze tijd? Hoe komt het dat ge niet uit uzelf de juiste gevolgtrekking maakt?"7 Hier blijkt wel uit dat we onze tijd moeten kennen, dat we onze tijd moeten begrijpen en onszelf daarbij niet moeten vergeten. De ons omringende cultuur beïnvloedt ons ook! Wij gaan ook mee met de tijdgeest, of wat ook wel gebeurt: we reageren erop en dan ontstaat het gevaar van subculturen.
De uitgeverij Novapres, die de boeken van Peretti uitgeeft in Nederland, prijst zijn boeken van aan met de opmerking dat hij een nieuw genre uitvond: de 'theologische thriller'. Dit is volgens de uitgever "…een uit het Amerikaans vertaalde term, waarmee een spannend boek wordt bedoeld met een theologisch thema, zoals in Duisternis Aanwezig [Het eerste in het Nederlands vertaalde boek van Peretti-J.V.]de strijd in de hemelse gewesten."8 In het laatste decennium is het aanbod van dit soort thrillers en griezelromans in Nederland heel erg gestegen en je zou nu met recht van een apart genre binnen de christelijke ontspanningslectuur kunnen spreken. Het mag echter betwijfeld worden dat Peretti de eerste is geweest die dit soort boeken schreef. Charles Williams namelijk, vriend van C.S. Lewis, schreef in de jaren '30 en '40 van de twintigste eeuw al boeken die 'supernatural thrillers', 'spiritual thrillers' of 'metaphysical thrillers' genoemd werden.
Wat in dit artikel echter aan de orde komt, zijn de 'theologische thrillers' die in de laatste 15 jaar zijn verschenen. Dat genre wordt gekenmerkt door spanning, actie en een flinke dosis mystieke gebeurtenissen, zoals gevechten tussen engelen en demonen, het optreden van profeten, eindtijdscenario's, of mensen die door buitenaardse wezens of demonen bevrucht zouden zijn.9 Gek genoeg vormen juist deze mystieke gebeurtenissen vaak ook de 'theologische' thema's van de thrillers. Het betreft dan niet zelden onderwerpen waar na negentienhonderd jaar kerkgeschiedenis nog steeds geen eenduidigheid van interpretatie over bestaat en waar in de loop der tijden al ontzettend veel over gespeculeerd is.
Als we dan naar uitgeverij Novapres luisteren, die aangeeft dat een 'theologische thriller' een spannend boek met een theologisch thema is, dan kunnen we ons afvragen of er niet een heel speciale invulling aan het woord theologie, en daarmee aan de theologische thema's die in de boeken van Peretti en anderen naar voren komen, wordt gegeven. Want het woord 'theologie' heeft in de loop der tijden een andere betekenis gekregen en binnen de verschillende denominaties verschilt men ook vaak over de betekenis en functie van theologie in de kerk.10
Peretti zelf geeft bijvoorbeeld aan: "…ik [heb] mijn verhalen in theologisch opzicht zo correct mogelijk willen houden. Dat heb ik althans geprobeerd vanuit míjn theologische achtergrond."11 Deze min of meer pluralistische invulling van theologie verschilt toch wel heel erg van het idee dat Dorothy Sayers, gevierd detectiveschrijfster in de jaren '20 en '30 van de twintigste eeuw, heeft over theologie in literatuur. Zij zegt in het voorwoord van haar boek The man born to be king, een verzameling hoorspelen over een bijbels onderwerp, namelijk het leven van Christus, het volgende over theologie in kunst:
"It must be a complete theology; never was there a truer word than that "except a man believe rightly he cannot"--at any rate his artistic structure cannot possibly-- "be saved". A loose and sentimental theology begets loose and sentimental art-forms; an illogical theology lands one in illogical situations; an ill-balanced theology issues in false emphasis and absurdity."12
Niet alleen blijkt uit deze twee citaten dat de combinatie van theologie en kunst (in dit geval thrillers) een lastige zaak is, maar ook dat het gevaarlijk kan zijn. Waar het bij een aanduiding als 'christelijke kunst' of 'christelijke literatuur' al erg onduidelijk is waar je het nu precies over hebt,13 is dat naar mijn idee bij de zogenaamde 'theologische thrillers' nog vele malen onduidelijker.
De vragen die mij deden besluiten om een artikelenreeks te wijden aan hedendaagse thrillers, zijn alleen maar overvloediger geworden. Deze reeks kan dan ook beschouwd worden als een onmogelijk te voltooien project. Een gek kan tenslotte meer vragen dan tien wijzen kunnen beantwoorden. Zeker als het gaat om een zaak waar binnen het Christendom altijd enorme verdeeldheid over geheerst heeft. Hoe verstaan wij de cultuur om ons heen? Hoe gaan we er zelf mee om?
Nu gaat deze reeks om een zaak die velen als triviaal beschouwen, namelijk de rol die het lezen van thrillers in het leven van christenen speelt. Dat kan mij er echter niet van weerhouden er serieuze aandacht aan te besteden. Triviaal of van het allergrootste geestelijk belang, dat maakt niet uit, als we er maar voor waken niet in slaap te sukkelen en dingen als vanzelfsprekend aan gaan nemen. Tegenwoordig gebeurt het echter maar al te vaak dat de cultuur om ons heen als een neutraal gebied wordt gezien. Soms leidt dit tot paniekreacties als men er achter komt dat dit niet zo is. De hetze die nu heerst rondom de boeken van Harry Potter is er een levendig voorbeeld van.
We moeten waakzaam zijn, inderdaad. Maar waakzaamheid betekent ook het uitsteken van voelsprieten, of het toetsen van de waarheid van bepaalde ideeën. Want de maat waarmee wij meten, daarmee zullen wij ook gemeten worden. Ik hoop dan van harte dat deze reeks een aanzet mag zijn tot ontwikkeling van voelsprieten op het gebied van populaire cultuur, in dit geval thrillers, die een raakvlak heeft met theologie.
Joël Valk studeert Vergelijkende Kunstwetenschappen: Woord en Beeld aan de
Vrije Universiteit te Amsterdam.
1 Lewis, C.S., An experiment in criticism, Cambridge University Press, 199915, p. 84
2 Bron: EO Visie, Visie 6, Febr. 2001
3 Te denken valt aan de bands Stryper en Jerusalem in het verleden, en aan Amy Grant en de band The Violet Burning in het heden.
4 Zoals Nico Knibbe van de Nederlandse band 'NoButs' opmerkte: "De kwaliteit van de christelijke muziek [wordt niet] gestimuleerd. Er is onvoldoende kritiek. (...) Het niveau van veel christelijke bandjes is mijns inziens nog onvoldoende om de keiharde toets der kritiek van de grote boze buitenwereld te doorstaan." Geciteerd in 3 Essays over "Zoutend zout" zijn (pamflet), Peter Slagt, Non U Agency, Nijkerk, 2000, p. 5
5 Een uitstekende beschouwing vanuit theologische hoek is bijvoorbeeld: Riddlebarger, Kim, 'This present paranoia', in Horton, Michael Scott (edt.), Power Religion: the selling out of the evangelical church?, Moody Press, Chicago, 1992, p. 265-281
6 "Gij zijt het zout der aarde (…) Gij zijt het licht der wereld", Mattheüs 5: 13, 14
7 Lucas 12:56, 57; Willibrordvertaling
8 Brief van de uitgever aan mij
9 Engelen en demonen: Duisternis aanwezig, Frank Peretti, Novapres, Apeldoorn, 1989, Licht door de duisternis, Frank Peretti, Novapres, Apeldoorn, 1992. Profeten: De Profeet, Novapres Apeldoorn, 1993. Eindtijdscenario: Laatste Bazuin-serie, Tim LaHaye en Jerry Jenkins, Kok, Kampen, vanaf 1998. Bevruchting door demonen: Nefilim, R.L. Marzuli, Novapres, Apeldoorn, 2000
10 David Wells, uitgaande van wat theologie in het verleden betekende, omschrijft theologie in zijn boek No place for truth als volgt: "In the past, the doing of theology encompassed three essential aspects in both the Church and the academy: (1) a confessional element, (2) reflection on this confession, and (3) the cultivation of a set of virtues that are grounded in the first two elements." Wells, David F., No place for truth, or whatever happened to evangelical theology, Wim B. Eerdmans, Wheaton Illinois, 1993, p.98
11 Enny de Bruijn, ‘Frank Peretti: Het gaat om een oplossing voor de zonde, het kwaad. Dat is uniek voor het christendom’ in Novapres Herfst/Winter 1999-2000 (Brochure), p. 3-6 (Dit artikel verscheen eerder in het Reformatorisch Dagblad), p. 4, cursivering van mij-J.V.
12 Sayers, Dorothy, The man born to be king, Victor Gollancz Limited, London 1951 (1st ed. May 1943), p. 19
13 C.S. Lewis merkt over de moeilijkheid bij christelijke literatuur het volgende op: “We are familiar, no doubt, with the expression ‘Christian Art’, by which people usually mean Art that represents Biblical or hagiological scenes, and there is, in this sense, a fair amount of ‘Christian Literature’. But I question whether it has any literary qualities peculiar to itself. The rules for writing a good passion play or agood devotional lyric are simply the rules for writing tragedy or lyric in general: succes in sacred literature depends on the same qualities of structure, suspense, variety, diction, and the like which secure success in secular literature. And if we enlarge the idea of Christian Literature to include not only literature on sacred themes but all that is written by Christians for Christians to read, then, I think, Christian Literature can exist only in the same sense in which Christian cookery might exist. It would be possibly, and it might be edifying, to write a Christian cookery book. Such a book would exclude dishes whose preparation involves unnecessary human labour or animal suffering, and dishes excessively luxurious. That is to say, its chice of dishes would be Christian. But there could be nothing specifically Christian about the actual cooking of the dishes included. Boiling an egg is the same process whether you are a Christian or a Pagan. In the same way, literature written by Christians for Christians would avoid mendacity, cruelty, blasphemy, pornography, and the like, and it would aim at edification in so far as edification was proper to the kind of work in hand. But whatever it chose to do would have to be done by the means common to all literature; it could succeed or fail only by the same excellences and the same faults as all literature; and its literary success or failure would never be the same thing as its obedience or disobedience to Christian principles.” ‘Christianity and Literature’ uit Lewis, C.S., Christian Reflections , William Collins and sons Ltd., Glasgow, 1980, p. 15,16
© Joël Valk, Amsterdam, juni 2001.
Aantal bezoekers sinds 8 juni 2001:
UNIVERSI FINIS VERITAS!
Pagina
Layout: Copyright © 1998-1999 Stichting Europese Apologetiek
Pagina gemaakt op: 8 juni 2001
Pagina bijgewerkt op:
Algemene disclaimer:
Het is de bedoeling van de stichting Europese Apologetiek
(verder aangeduid met: "de stichting") om
wetenschap en onderzoek te bevorderen. Het is geenszins de bedoeling van de stichting of van de
evtl. auteurs van artikelen om mensen te kwetsen of hen een slechte naam te
geven, maar integendeel te helpen qua rationele inzichten en te waarschuwen voor mogelijke gevaren, zoals sekten en andere dubieuze bewegingen. De inhoud van de artikelen, recensies, enz.
vertegenwoordigt de mening van de auteurs en niet per se van de stichting.
M.b.t. het toeschrijven van sommige (bijv. sektarische, onethische,
irrationele, bijgelovige, occulte, enz.) eigenschappen aan bepaalde groepen,
stromingen of individuen op webpages van deze site: het gaat hier alleen om meningen en niet om
stellingen van juridische kracht; er wordt alleen aangegeven dat er mogelijkheid is voor het toewijzen van die eigenschap(pen) aan de genoemde groepen. Dit geldt ook voor de keuze van links naar andere sites, of links naar offsite artikelen.
Hiermee bent u, bezoeker van deze site, erop attent gemaakt dat
de pagina's en de links op deze site, u kunnen confronteren met kritische meningen.
Het is geheel uw eigen verantwoording als u ervoor kiest om verder te gaan kijken en
de
stichting stelt zich hiervoor niet aansprakelijk.