Elementaire deeltjes

door

Michel Houellebecq

Navigatietips:

als u tot deze pagina toegang kreeg vanaf onze Nederlandse site, dan is deze pagina geopend in een nieuwe window en het vorige window zou zich er nog achter moeten bevinden
als u tot deze pagina toegang kreeg via een link van buitenaf (bijv. via een zoekmachine), dan kunt u hier de Nederlandse homepage van de stichting vinden
u kunt deze pagina saven op uw harddisk of op een diskette via het menu "Bestand - Opslaan" van uw browser

Moeilijkheidsgraad: 1

1 = heel makkelijk,
2 = populair
3 = serieus, academisch
4 = moeilijk
5 = onderzoek

Overzicht:

Gegevens
Inhoud
Recensie door Jacques van der Meer
Recensie van de Groene Amsterdammer (offsite)

Bibliografische Gegevens

Houellebecq, Michel, Elementaire deeltjes. Amsterdam: De Arbeiderspers 1999.
Oorspronkelijke titel: Les Particules élémentaires. Vertaling: Martin de Haan.
ISBN: 90-295-2156-x
343 pag.

Bestellen met Proxis.

Recensie door Jacques van der Meer

Inhoud

- Samenvatting.
- Het morele bankroet van de westerse samenleving
- Michel de kille wetenschapper
- Houellebecq's cynische kritiek
- Houellebecq's mindere kanten in het boek

Samenvatting.

In het spraakmakende boek Elementaire Deeltjes confronteert de schrijver Michel Houellebecq (1958) ons met de twee halfbroers Bruno en Michel. De in zijn schooltijd gekwelde Bruno ontwikkelt zich tot een ziekelijk aan seks verslaafde genotzoeker. Michel groeit uit tot een briljant moleculair bioloog, wiens onderzoekingen uiteindelijk zullen leiden tot de vervanging van de mens. De twee levensverhalen van de broers zijn exemplarisch voor het morele bankroet van de moderne liberale samenleving. Hoewel Houellebecq met zijn roman een zeer indrukwekkende en gedurfde poging doet het politiek correcte denken aan te vallen, blijkt zijn roman toch een oppervlakkige beschrijving te zijn van twee verknipte levens. De quasi-filosofische verhandelingen in het boek zijn soms interessant maar even zo goed bij tijd en wijle uiterst irritant. Zijn roman kan uiteindelijk ook geplaats worden bij het morele bankroet van de westerse samenleving. Hij bekritiseert, maar biedt geen enkel alternatief.

Het morele bankroet van de westerse samenleving?

Toen in het najaar van 1998 het boek Les Particules élémentaires in Frankrijk verscheen, ontstond er een controverse. Met name vanuit de linkse hoek in Frankrijk werd het boek verketterd. Het ging zelfs zo ver dat Houellebecq verwijderd werd van lijsten met nominaties die kans bieden op grote literaire prijzen. Er ontstond een ware oorlog in de media. De behoudende krant La Figaro sprak over de linkse inquisiteurs van onze tijd, waarbij tegenstanders stelselmatig verwijderd worden. Hoe kon het gebeuren dat een roman als deze zoveel ophef teweeg bracht in Frankrijk? Het kon gebeuren omdat Houllebecq met de personen van Bruno en Michel, - de twee hoofdfiguren uit het boek- de totale leegte van de westere samenleving wil tonen. De leegte die ontstaan is na de sexuele revolutie in de jaren zestig. Houellebecq wil laten zien waartoe deze revolutie geleid heeft. De sexuele vrijheid heeft geleid tot een bodemloze eenzaamheid onder mensen. De lezer wordt geconfronteerd met de aan seks-verslaafde Bruno, die voortdurend op zoek is naar bevrediging van zijn behoeften. Tot in het weerzinwekkende worden de sexuele handelingen van Bruno beschreven. Het kan voor een wat behoudende lezer een zeer schokkende ervaring zijn om dit te lezen. Het boek is wat dat betreft van een ranzig karakter, waarin de verschillende sexuele handelingen uitvoerig beschreven worden. Maar Houellebecq schrijft zover door, dat hij wil laten zien dat achter dit ongelimiteerd genotzoeken een grote eenzaamheid schuilt. Een eenzaamheid van mensenlevens die vooraan stonden bij de sexuele revolutie en nu wanneer ze oud geworden zijn, ze niet meer mee tellen. Ze hebben hun jeugd verloren, hun lichamen zijn aan het aftakelen en ze worden niet meer begeerd door anderen. Bruno komt terecht in allerlei New-Age centra waar deze personen op zoek gaan naar een stukje bevestiging voor zichzelf. De lezer wordt geconfronteerd met de stompzinnigheid van al deze centra, met de grote leegte en eenzaamheid die de mensen met zich dragen. Slechts kortstondige momenten van bevrediging verdoezelen het verdriet van de gebroken levens.

In Frankrijk heeft de katholieke kerk het boek aangegrepen om te laten zien wat er van de westerse mens geworden is nu ze zonder God wil leven. Het is zeker niet het standpunt wat Houellebecq wil verdedigen, maar hij biedt wel alle ruimte voor zo'n opvatting. Hij citeert ook enkele malen teksten uit het Oude Testament, zoals de tekst uit Hosea 5:4

"Hun daden zijn niet gericht op bekering tot God, want de geest der hoererij is in hun midden en zij kennen de Heer niet." (blz 87)

Ook wat betreft zijn maatschappelijke opvattingen in het boek sluit hij nauw aan bij een instantie als de rooms-katholieke kerk, en richt hij zijn kritiek op de culturele ontwikkelingen van de laatstse 200 jaar. Hij zegt:

"Het principiele agnosticisme van de Franse republiek zou de hypocriete, geleidelijke en zelfs enigszins achterbakse overwinning van het materialistische mensbeeld in de hand werken" (pag 76-77).

Hij schrijft dit stuk naar aanleiding van het ethische vraagstuk van de menselijke waardigheid, waarin hij het christendom, met haar grote nadruk op menselijke waardigheid, plaatst tegenover de moderne samenleving met haar abortus en euthanasie wetgeving. Ook die wetgeving ziet hij als een bijdrage aan de ondergang van de westerse cultuur.

Michel de kille wetenschapper.

In de persoon van Michel beschrijft Houellebecq het andere uiterste. Tegenover Bruno die voortdurend zijn zucht naar seksuele bevrediging tracht te stillen, is Michel de kille wetenschapper, die verstokt is van menselijke emoties. In zijn jeugd heeft hij een relatie met Annabelle, een zeer mooi meisje. Maar hij blijkt niet in staat te zijn liefde voor Annabelle om te zetten in seksuele daden. Tijdens een verblijf op een landgoed in de Haute-Provence in de zomer van 1975 met Bruno en Annabelle, wordt duidelijk hoe het leven van Michel in elkaar zit. Tijdens een nacht waarbij hij in zijn tent ligt realiseert hij zich het volgende:

"Plotseling had hij het voorgevoel dat zijn hele leven zou lijken op dat moment. Hij zou menselijke emoties doormaken, soms zouden ze heel dichtbij zijn. Anderen zou geluk ten deel vallen, of wanhoop, maar niets van dat alles zou hem ooit werkelijk kunnen raken of kwetsen(..) Hij voelde zich van de wereld gescheiden door een paar centimeter leegte, die als het ware een schild of een pantser om hem heen vormden." (blz 93)

Tijdens het verblijf op het landgoed die zomer wordt Annabelle zwanger van David, een losbandige bezoeker. Zijn vader weet wel raad en helpt haar met de abortus. Hij wordt door Houellebecq beschreven als een man die zich moreel superieur voelt en het arme meisje een dienst bewijst om haar een leven te geven die ze zelf wil.
Michel neemt steeds meer afstand van het normale mensenleven, een totaal afwezige jongen die het zal maken tot een briljant moleculair bioloog. Houellebecq schrijft dat in het wereldbeeld van Michel, de christelijke categorieën van genade en verlossing afwezig zijn.
Jaren later komen Annabelle en Michel elkaar weer tegen. Houellebecq beschrijft ze als volgt:

" Ze waren veertig, en dat was moeilijk te geloven. Toch zou zij geen kinderen meer kunnen krijgen zonder daarbij een vrij ernstig risico te lopen op genetische afwijkingen; wat hemzelf betrof, zijn mannelijke potentie was al flink afgezwakt. Ten aanzien van de belangen van de soort waren ze twee oudere individuen die nog maar een middelmatige genetische waarde hadden. Zij had geleefd; ze had coke gebruikt, aan orgieën deelgenomen, in luxe hotels geslapen. Door haar schoonheid had ze in het epicentrum gestaan van de sexuele revolutie die haar jeugd had getekend, en daar meer dan gemiddeld onder geleden - uiteindelijk zou ze er zo ongeveer het leven bij laten. Hij had zich uit onverschilligheid buiten die revolutie gehouden, en buiten het menselijk leven, en buiten alles, en was er dan ook slechts oppervlakkig door geraakt..) (blz 253).

Houellebecq's cynische kritiek.

Houellebecq's kritiek in zijn boek op de westerse samenleving heeft een scherpe cynische toon. Het begon in de jaren zestig met de sexuele revolutie, maar tijdens de jaren van zijn jeugd in de jaren zeventig, besefte Bruno dat deze een ommekeer in de geschiedenis hebben teweeggebracht. Houellebecq schrijft:

"In dezelfde jaren dat hij toegang tot het leven probeerde te krijgen, had iets onheilspellends de westerse samenleving in zijn greep gekregen. In die zomer van 1976 was al duidelijk dat het allemaal slecht zou aflopen. Het lichamelijke geweld, de meest volmaakte uiting van de individuatie, stond in het Westen op het punt zijn herintrede te doen in het kielzog van de begeerte" (blz 165).

Eveneens uit Houellebecq een uiterst cynische kritiek op de huidige veertigers die in de jaren zeventig in het middelpunt van de belanstelling stonden. Hij doet dit aan de hand van zijn beschrijving van "Het Oord van Verandering", waar Bruno een tijd doorbrengt..

"Het Oord van Verandering was bij uitstek een plaats van seksuele vrijheid en ongebreidelde begeerte, en als zodanig moest het wel een plaats van neerslachtigheid en verbittering worden, meer dan enig andere. (..) Zo bazelden de veertigers terwijl ze naar hun uitgeputte pikken en hun papperige vetkwabben staarden"..(.) blz 115.

Uiteindelijk ontmoet hij Christianne en gaan met elkaar een relatie aan. Hun bezigheden centreren zich vooral rond parenclubs en ongebreidelde seks. Totdat bij Christianne kanker geconstateerd wordt en ze verlamd door het leven verder moet. Even later sterft ze, waarschijnlijk door een actie van zelfmoord nadat ze met de rolstoel van de trap gevallen is en haar nek gebroken heeft.
De moeder van Bruno en Michel sterft en er wordt geruzied over het feit of ze begraven of gecremeerd moet worden. Crematie blijkt problematisch en duur te zijn, waarop de broers zeggen dat ze lak hebben aan haar laatste wil en ze toch begraven wordt.
Ondertussen wil Annabelle een kind van Michel. Annabelle die al twee abortussen heeft ondergaan in haar leven. Ze wordt zwanger, maar de genetische afwijkingen zijn te groot en het kind haalt het niet, een derde abortus is onvermijdelijk. Tot overmaat van ramp wordt er baarmoederhalskanker bij haar geconstateerd en blijkt ze uitzaaiingen te hebben. Ook Annabelle slaat de hand aan zichzelf en sterft nadat ze dagenlang in coma in het ziekenhuis ligt. Op dat moment dat Michel in de gang bij haar kamer staat denkt hij:

"Het was niet helemaal hun fout geweest. Ze hadden in een vreselijke wereld geleefd, een wereld van concurrentie en strijd, van ijdelheid en geweld; ze hadden niet in een harmonieuze wereld geleefd" (blz304-305).

In een gedicht die hun levens moet typeren schrijft Houellebecq:

                                    "We zullen weinig hebben liefgehad
                                       In onze tijd van stoffelijk lijden
                                       Misschien dat de zon, de wind en de vorst, de regen op ons graf
                                       Ons van ons leed zullen bevrijden."

Michel vertrekt uiteindelijk naar Clifden in Ierland waar hij een doorbraak realiseert in de moleculaire biologie. Een doorbraak die uiteindelijk zou leiden tot de vervanging van de mens. Michel Djerzinsky verwijnt op 27 maart 2009 op mysterieuze wijze. Hij heeft zijn grote publicaties dan al op de markt gebracht. Maar Michel is in zijn laatste levensjaren een volledig teruggetrokken figuur geworden, die geen enkele betrokkenheid meer voelde bij welk levend wezen dan ook.

Houellebecq's mindere kanten in het boek.

Michel Houellebecq uit een scherpe en zeer pessimistische kritiek op de verworvenheden van de laatste dertig jaar in onze samenleving. Hij verwacht ook een uiteindelijke ontbinding van de westerse cultuur. Houellebecq heeft veel stof doen opwaaien met zijn beschouwingen, die naast dat ze uiterst boeiend en treffend zijn, bij tijd en wijle ook behoorlijk kunnen irriteren. Het heeft vooral te maken met de wijze waarop Houellebecq allerlei quasi-filosofische en wetenschappelijke weetjes tussen zijn verhaal plaatst. Met een houding van "zo is het", gaat hij soms erg ver met zijn beschouwingen.
Daarnaast blijft Houellebecq als een criticus hangen. Er is geen moment van doorbraak. Er is geen oplossing voor het morele verval van de westerse cultuur. Houellebecq beschrijft de leegte en de ellende, maar net als bij de hoofdpersoon Michel zijn bij hem ook de christelijke categorieën van genade en verlossing, van waardigheid en hoop afwezig. Wat dat betreft heeft de katholieke kerk zich goed opgesteld. In het boek Elementaire deeltjes wordt ons een wereld getoond van een mens zonder God. Van een wereld waarin de mens er ellendig aan toe is.

Aantal bezoekers sinds 3 dec. 1999:

UNIVERSI FINIS VERITAS!