De zwakte van het zwakke denken: de genade-loze terugkeer van de religie in de filosofie

door

Jacques van der Meer

Samenvatting: Beknopte analyse van het zogeheten "zwakke denken" aan de hand van de filosoof Gianni Vattimo

Moeilijkheid:

Algemene disclaimer: zie onderaan

Voor de postmoderne filosofen is de neergang van de rede de drijvende kracht achter hun schrijven. Met deze neergang verkondigden zij een aantal jaren geleden opeens "de terugkeer van de religie in de filosofie". Ook het christendom ontbrak daarbij niet, zoals bij Gianni Vattimo die zijn terugkeer tot het christelijk geloof met veel trots verkondigt. Maar wat bedoelt hij met deze terugkeer en is het wezenlijke van het christelijk geloof wel begrepen?

Het alleenrecht om tot de objectieve waarheid te geraken was lange tijd de claim van de filosofie. De werkelijkheid toegankelijk maken via de zuivere en onbetwistbare inzichten van de theoretische rede haar doel. De rede kon het zonder bevoogding van buitenaf, daarom moest de godsdienst wijken. De hermeneutische filosofie of postmoderne filosofie, is een typisch hedendaagse stroming die radicaal met dit denken afrekent. Elk filosofisch probleem heeft een historische oorsprong en een context van waaruit het probleem begrepen moet worden. Filosofische formuleringen zijn daarom geen op zich zelf staande waarheden, maar producten van de eindige menselijke interpretatie. Objectiviteit is een onmogelijk ideaal gebleken, daarom vervalt ook de claim op absolute kennis. Als gevolg van deze insteek stortte de metafysica ineen. Aangezien we als denkers altijd zijn geplaatst in een historische situatie en beïnvloed door tal van gebeurtenissen die we nooit kunnen overzien, kunnen we slechts interpreterend te rade gaan bij de overlevering. Het denken heeft geen nulpunt, maar vat aan bij een lange traditie.

Het Verlichtingsideaal van een geëmancipeerde mensheid dat het juk van de geschiedenis als mythe van zich af zou werpen, is uiteindelijk zelf als een mythe doorzien. Het denken dat los van haar geschiedenis in de metafysica, op harde manier zichzelf wilde legitimeren, dwaalt vandaag de dag gefragmenteerd rond. Haar wezenlijke taak is interpretatie of hermeneutiek. Dit is wat Vattimo het "zwakke denken" noemt. Er is uiteindelijk geen zicht op de waarheid in absolute zin, maar slecht een veelheid aan perspectieven waarbij ik met elke uitspraak mijn eigen geschiedenis voltrek. De harde inzichten van de rede in de metafysica zijn broos geworden van bescheiden antropologische perspectieven; de filosofie werd ten diepste autobiografie. De bron van dit denken ligt bij Nietzsche en Heidegger. Hun afbraak van de westerse metafysica en de autonomie van de rede heeft geleid tot het nihilisme. Het denken kan geen grote redenen en zinvolle verbanden in de werkelijkheid onthullen. De grote waarheid is dat deze er niet zijn. "We zijn nergens toe op aarde" zegt Heidegger; "op weg naar een onbekend X", volgens Nietzsche.

Dit besef van neergang van de rede en de opkomst van het nihilisme bracht Vattimo merkwaardigerwijs terug tot het christendom. In zijn boekje ik geloof dat ik geloof (Boom) gaf hij reeds een persoonlijk verslag van deze terugkeer. Onlangs verscheen een zwak geloof, christendom voorbij de metafysica (Agora), naar aanleiding van zijn vorig jaar gehouden Thomas More lezing. Vattimo identificeert de verzwakking van de rede door de neergang van het metafysische denken met de komst van Christus. De kenosis (ontlediging) of de menswording van Christus betekende dat het transcendente opging in de tijd. Het tijdloze raakte de geschiedenis; het absolute verzwakte en de beweging die ingezet werd, vond uiteindelijk haar voltooiing bij het nihilisme van Nietzsche. De dood van God was het overlijden van de metafysische God die het orthodoxe christendom beleed. De christelijke openbaring loste volledig op in de tijd en zo blijft uiteindelijk de caritas als grens en minimum over. De waarheid wordt vervangen door de vriendschap.

Deze postmoderne renovatie van de filosofische infrastructuur en Vattimo’s al te persoonlijke herschrijving van de christelijke geschiedenis op nihilistische leest, is boeiende materie, maar heeft echter bezwaarlijke kanten. Niet alleen in het bijzonder bij Vattimo, waar het unieke heilswerk van Christus als een voetnoot gezien wordt bij het nihilisme van Nietzsche Ook in het algemeen is de rol van de rede tegenover de genade bij de "religieuze" postmodernen uiterst problematisch. De aanzet van dit denken was de neergang van de rede, maar wezenlijk is het postmodernisme geen afrekening of radicaal ander denken met vroeger. De postmoderne denkers staan ondanks de vermeende bescheidenheid nog onverminderd in de traditie van de Verlichting. Met hun denken willen ze eveneens met de rede alleen een laatste oordeel geven over hoe de zaken zijn, want wie in de komst van Christus het nihilisme van Nietzsche voorbereid ziet, claimt meer dan een beperkt en eindig perspectief te vertegenwoordigen. Immers in een enkele denkconstructie wordt de zin van de geschiedenis onthuld. Wat Augustinus, Thomas of Calvijn ook mochten denken of hopen, uiteindelijk zou de denkgeschiedenis toch schipbreuk gaan leiden op de voor hen onzichtbare rots van het nihilisme. Het primaat van de interpreterende rede bij de postmodernen, lost de absolute rede van de modernen af, en zo blijft de aloude vraag van de goddelijke genade als normerend voor de rede en als noodzaak voor het menselijk heil nog steeds buiten beschouwing. En dat is precies het punt waar voor een christen de discussie begint. De complete heilsgeschiedenis wordt bij Vattimo opgenomen in een redelijk verantwoorde interpretatie die met de eigen vooropgezette agenda strookt.

Een reflectie op de genade als het centrale element van het christelijk geloof ontbreekt bij Vattimo en de zijnen. Daarnaast is het hele betoog van de eliminatie van de waarheid ten koste van de vriendschap, als kernmoment van Vattimo’s christelijke herinterpretatie uiterst willekeurig. Het steunt op een mager betoog, een beroep op één bijbeltekst uit Johannes waar Christus tegen de discipelen zegt "vrienden noem ik jullie." Zij is bedoeld als alternatief voor de verstikkende waarheidsclaim die de metafysica zou verkondigen. Een claim die het onbepaalde en de vrijheid van de mens zou onderdrukken en de motor is achter het geweld in de geschiedenis, een geliefd thema de afgelopen eeuw bij filosofen. Vattimo vergeet ten eerste dat een simpel beroep op de caritas, los van de waarheid, geen enkele garantie biedt dat geweld vermeden wordt. De lofrede op het ideaal van de caritas met de broederschap werd reeds afgestoken ten tijde van de Franse revolutie, die eindigde in haar tegendeel van terreur. En de woekering van broederschapsidealen na haar, in de gedaanten van de collectieve mensheid, het Ras of de totalitaire Staat heeft de moderne wereld uiteindelijk met een zondvloed van geweld overspoeld. Dat daarnaast de Bijbel stelt dat de waarheid wezenlijk vrijmaakt, lees ik dan ook nergens terug bij Vattimo.

De genoemde terugkeer van de religie zal voor de meeste christenen daarom onbevredigend blijven. Hoeveel interessante inzichten dit denken ook biedt, fundamenteel ontbreekt in haar beschouwingen een bezinning op de genade als wezenlijk onderdeel van de christelijke boodschap. Het wil op eigen kracht tot het wezen van de godsdienst doordringen en haar grenzen bepalen. Om echter deze onmogelijkheid goed te kunnen begrijpen zal de genade nodig zijn.

Navigatietips:

als u tot deze pagina toegang kreeg vanaf onze nederlandse site, dan is deze pagina geopend in een nieuwe window en het vorige window zou zich er nog acher moeten bevinden
als u tot deze pagina toegang kreeg via een link van buitenaf (bijv. via een search engine), dan kunt u hier de nederlandse homepage van de stichting vinden
u kunt deze pagina saven op uw harddisk of op een diskette via het menu "Bestand - Opslaan" van uw browser

Aantal bezoekers sinds 8 juni 2001:

UNIVERSI FINIS VERITAS!

Algemene disclaimer:
Het is de bedoeling van de stichting Europese Apologetiek (verder aangeduid met: "de stichting") om wetenschap en onderzoek te bevorderen. Het is geenszins de bedoeling van de stichting of van de evtl. auteurs van artikelen om mensen te kwetsen of hen een slechte naam te geven, maar integendeel te helpen qua rationele inzichten en te waarschuwen voor mogelijke gevaren, zoals sekten en andere dubieuze bewegingen. De inhoud van de artikelen, recensies, enz. vertegenwoordigt de mening van de auteurs en niet per se van de stichting.
M.b.t. het toeschrijven van sommige (bijv. sektarische, onethische, irrationele, bijgelovige, occulte, enz.) eigenschappen aan bepaalde groepen, stromingen of individuen op webpages van deze site: het gaat hier alleen om meningen en niet om stellingen van juridische kracht; er wordt alleen aangegeven dat er mogelijkheid is voor het toewijzen van die eigenschap(pen) aan de genoemde groepen. Dit geldt ook voor de keuze van links naar andere sites, of links naar offsite artikelen.
Hiermee bent u, bezoeker van deze site, erop attent gemaakt dat de pagina's en de links op deze site, u kunnen confronteren met kritische meningen. Het is geheel uw eigen verantwoording als u ervoor kiest om verder te gaan kijken en de stichting stelt zich hiervoor niet aansprakelijk.