Een analyse van enkele thema's in de films van Wim Wenders, met een bespreking van Paris Texas (1984).
door
Navigatietips:
Copyright © 1999, Jacques van der Meer, Tilburg
Inhoud
Inleiding
In het nu volgende artikel wordt een uitvoerige beschrijving
gegeven van enkele belangrijke thema's in de films van de Duitse regisseur Wim Wenders.
Centraal bij deze beschrijvingen staat zijn film Paris Texas uit
1984. Wenders' stijl van film staat bekend onder het genre 'road movie'. Road movie is een metafoor voor exploratie en innerlijke
groei. Deze films kenmerken zichzelf door karakters die altijd
onderweg zijn in een poging om iets te ontdekken van hun
identiteit en plaats in de wereld. De thema's in de films bij
Wenders komen voort uit een persoonlijke betrokkenheid. In zijn
belangrijkste werken blijft Wenders op zoek naar zekerheid, naar
een veilige haven, een thuis in deze wereld. Een zoektocht die
alles te maken heeft met zijn eigen cultuur-historische
achtergrond.
Achtereenvolgens zal de achtergrond van Wenders aan bod komen;
de centrale thema's uit zijn films; een uitvoerige beschrijving
en analyse van Paris Texas; enkele filosofische thema's;
een vergelijking met enkele bijbelse thema's en tot slot
een korte weergave van latere ontwikkelingen in zijn films.
De achtergond van
Wim Wenders
Wim Wenders werd geboren op 14 Augustus 1945 in Düsseldorf. Zij
ouders verhuisden enkele jaren later naar Koblenz waar hij
opgroeide. Op zijn tiende kreeg hij voor het eerst een
filmcamera. Opgroeiend in een samenleving die zichzelf in stand
hield door een collectief geheugenverlies, creëerde Wenders voor
zichzelf een cultuur die voornamelijk werd geïnspireerd door
Amerikaanse rock muziek. Deze zelf herschepping van Amerika in
zijn vroege jeugd in een grauwe voorstad van Duitsland heeft een
belangrijk stempel gedrukt op zijn latere films. Rock muziek was
voor hem een manier om zijn eigen identiteit vorm te geven, een gegeven
om zichzelf mee te identificeren. In de tijd dat Wenders
opgroeide was alles uit het verleden in Duitsland verdacht. De
muziek, de kunst was in grote mate door de Nazi's misbruikt. Rock
muziek dat uit Engeland en de Verenigde Staten kwam was vrij van
elke smet.
Als jonge intellectueel opgroeiend in het naoorlogse West-Duitsland, raakte hij meer en meer onder de indruk van de Amerikaanse film. Het was voor hem een manier om te ontsnappen aan de last die de vorige generatie op hem gelegd had. Film werd het medium van bevrijding, van het zoeken naar authenticiteit en zekerheid. Een authenticiteit die hij als jonge Duitser niet in zijn eigen cultuur kon vinden.
Wenders studeerde twee jaar medicijnen en filosofie, maar brak deze
studies af en vertrok naar Parijs om zich definitief op film te
richten. Hij keerde na een tijd terug naar Duitsland waar hij aan
de in die tijd opgerichte Hochschule für fernsehen und film
in München ging studeren. Wenders werd een belangrijk persoon in
de vernieuwing van de Duitse cinema, met mensen als Fassbinder,
Kluge, Herzog e.a.
De
centrale thema's in Wenders films.
Het belangrijkste uitgangspunt in de films bij Wenders is de
mannelijke 'held' die als een eenzame zwerver, reiziger zelden in
staat is om zijn plaats in de samenleving te vinden. Deze
problematiek typeert Wenders eigen verleden. Het is vooral
Wenders zelf die opgegroeid is in een samenleving met een belast
verleden, en het medium film kiest als bevrijding en expressie.
De worsteling met het Nazi verleden van Duitsland drijft hem tot
het maken van karakters die zoekende zijn en ontworteld ronddolen
in de wereld. Wenders toont door hen het verlies wat ze geleden
hebben: een verlies van een thuis, van het niet kunnen vinden van
hun identiteit. Het zijn personen die voor het grootste deel voor
zichzelf onbegrepen blijven. Het verleden drijft hen om te
blijven zwerven. En terwijl ze toegeven aan die innerlijke drang
om te blijven zwerven krijgen ze slechts zelden inzicht in de
getraumatiseerde condities en de verborgen krachten die hen
voortstuwen. De weg is hun thuis, in verhalen die hen steeds
voortdrijven. De Amerikaanse cinema is Wenders voornaamste
inspiratiebron. Het genre road-movie, zoals Wenders' films
getypeerd worden heeft een sterke overlap met het genre Western. In Westerns is het vaak de eenzame held die door de
wildernis rondtrekt, de cowboy die op de vlucht is en trekt van
plaats naar plaats. Wenders neemt dit over, maar voor hem is de
hoofdpersoon meer een anti-held, een vluchtende voor zijn eigen
verleden, een getroubleerd persoon.
In zekere zin is de hoofdpersoon Ethan Edwards uit John Fords The
Searchers uit 1956 het model voor al zijn karakters. In
Wenders' road movies zoeken zijn karakters naar rust en
geborgenheid. Deze karakters leven allemaal met een innerlijke paradox. Ze zijn
voortdurend op zoek naar rust en geborgenheid en
tegelijkertijd wordt hun identiteit juist bepaald door het feit dat ze steeds
weer onderweg zijn, gedreven door innerlijke onrust, omdat die rust en geborgenheid niet gevonden wordt.
De karakters bij Wenders blijven steken in die paradox, en juist dat geeft ze
een identiteit.
Wenders films en leven zijn een continue zoektocht naar een vaderfiguur, een betrouwbare man die de weg voorgaat. Deze zoektocht naar het vaderfiguur leidt ertoe dat vrouwen veelal een bescheiden rol spelen in zijn films. Ze staan altijd ten dienste van de mannelijke hoofdpersoon die zoekt en zoekt naar zijn identiteit in deze wereld.
Uiteindelijk is het ronddolen zelf het moment van
bevrijding. Het steeds weer uitstaan naar het onbekende is
een beweging die Wenders gebruikt om de pijn op te schorten. Het
is film zelf dat het verlies van historie en identiteit bedekt. Het beeld van de
film en de rock muziek zijn de elementen waarin bevrijding en bevestiging
liggen. Het nemen van foto's, het leven met beelden is een methode voor
zijn karakters om zichzelf zichtbaar te maken, om zich te
oriënteren als een zelf in deze wereld. Het zelf achterna
gezeten door de vergankelijkheid van het bestaan, tracht zich uit
te drukken door een moment van stilstand. De uitdrukking door het
beeld. Voor Wenders is het beeld en de manier waarop zijn
hoofdpersonen bezig zijn met het beeld in foto's of film een
belangrijke wijze om zichzelf te verstaan en te bevestigen.
De rol van
kinderen in Wenders films
In een groot gedeelte van Wenders film carrière spelen kinderen vaak een sleutelrol. Tegenover zijn getroubleerde mannelijke hoofdpersonen stelt hij de ongecompliceerdheid en de onschuld van het kind. De kinderen zijn vaak het element die de kans en het uitzicht op verandering bieden, de mogelijkheid tot het herstel van een gebroken verleden. Het kind is open, onschuldig en meer reagerend op de wereld rondom hem. In tegenstellling tot de hoofdpersonen van Wenders film die moeite hebben affectie te tonen naar de wereld rondom hen. De kinderen zijn in staat om de wanhoop en de gebrokenheid om te vormen. Het kind die de wereld in zijn eenvoud representeert en de wereld benadert vanuit diens naïviteit en fantasie, is in staat om zijn hoofdpersoon het contact met de wereld weer te doen herleven. Het kind toont de onmiddellijke aanwezigheid, als een éénheid tegenover de afstandelijkheid en fragmentatie van de hoofdpersoon. Het kind treedt op als de verlosser van de getroubleerde volwassene, die elke vorm van hechting met het menselijk samenleven is kwijtgeraakt. Het kind dat zich hecht aan diens omgeving is kwetsbaar en toont ook diens directe afhankelijkheid. Het is vaak de weg terug voor de gebroken volwassene die zelf niet meer in staat is om deze stap te maken en als gevolg daarvan steeds weer vlucht.
De kinderen bij Wenders tonen de eenvoud, het ongecompliceerd
zijn, en zijn als zodanig in staat om de volwassene te begeleiden
op weg naar een moment van innerlijke bevrijding. Het kind is vaak een
combinatie van volwassenheid en puur kinderlijke onschuld. Het kind is het punt van zekerheid, doorzichtig,
zonder een besmet verleden.
Wenders
en de geschiedenis van Duitsland
Wenders die niet kan leven met de last van Nazi Duitsland, lijkt zijn continue 'katharsis' (zelf-bevrijding)
te vinden in zijn
karakters die getroubleerd door hun verleden steeds weer
vluchten, steeds weer gedreven worden om verder te gaan. Het onderweg zijn van
zijn karakters heeft de vorm van een spirituele onderneming. Het voortgedreven
worden, het openstaan naar het onbekende, schept een transcendent moment. Maar het
lijkt erop dat het altijd een uitstaan is naar de horizon, die uitwijkt zodra ze
benaderd wordt.
In het nu volgende worden de genoemde thema's besproken in een
uitvoerige analyse van zijn film Paris Texas uit 1984.
Paris Texas (1984)
In het eerste stuk wordt een korte weergave van de inhoud van
de film gegeven. Daarna een interpretatie van de film ten
opzichte van de eerder genoemde thema's. Aan de hand daarvan
worden drie elementen besproken: de hoofdpersoon Travis, het kind
Hunter en de algemene gedachte van Wenders achter deze film
De film
Travis draagt met zich een vergeelde foto van een stuk land in het plaatsje Paris in de staat Texas. Het is de plaats waar hij is verwekt en waar hij droomt van een hereniging met zijn gezin. Verloren, lijdend aan geheugenverlies wordt hij na 4 jaar spoorloos te zijn geweest gevonden aan de grens met Mexico/Texas. Wanneer zijn broer Walt hem ophaalt is hij voor dagen niet in staat om te spreken. Travis blijft een groot gedeelte gedurende de film een mysterie, een man zonder identiteit, zonder verleden. Langzaam gedurende de film krijgt de kijker inzicht in het verleden en de situatie van Travis. Bij Walt thuis wordt hij herenigd met zijn achtjarige zoontje Hunter, die de afgelopen 4 jaar bij Walt en zijn vrouw Anne is opgevoed.
Van begin af aan is Travis niet in staat zich aan te passen
aan het normale leven en wordt hij gedreven door een diepe
innerlijke onrust. Samen met Hunter gaat hij op zoek naar zijn
vrouw Jane. Het is het portret van Travis die elke vorm van
emotionaliteit mist, die afstandelijk in zichzelf gekeerd leeft.
Bij elke mijl dat ze dichter bij Jane komen, verliest Travis zijn
hoop op hereniging. In Houston vindt hij Jane, werkzaam in een
soort peep-show achtige omgeving. Een plaats waar mannen anoniem
kunnen praten met vrouwen via een telefoon door een enkelzijdig
doorzichtig raam. Gedurende de eerste ontmoetingen weet Jane niet
dat het Travis is die met haar spreekt. Waar Travis van droomde
blijkt niet werkelijk te kunnen worden. Niet in staat om zijn
pijnlijke emoties te hanteren sluit hij zich verder af. Wat dan
volgt is de meest indringende scene uit de film.
Minutenlang praat Travis tegen Jane en vertelt hij het verhaal
van twee jonge mensen die aan hun eigen liefde kapot zijn gegaan.
In dit verhaal wordt duidelijk wie Travis is, wat hem al die tijd bezighield en waarom hij zo gesloten was. Het is het verhaal van
een jonge jaloerse vrouw en een alcoholische man die ontzettend veel van elkaar hielden. Met de komst van Hunter
zijn ze beiden niet in staat deze verantwoordelijkheid te dragen en
ontstaan er ruzies met fatale afloop. In een aanval van blinde
woede, bindt hij Jane vast in huis. Niet in staat om
met deze vernedering ten opzichte van zijn vrouw om te gaan slaat
hij op de vlucht.
Meer dan vier jaar lang is Travis op de vlucht voor zichzelf en
zijn omgeving. Terwijl hij uiteindelijk Jane en Hunter herenigt,
is hij zelf niet in staat om zich bij hen aan te sluiten. Rijdend
in zijn pick-up, als een anonieme man over de snelwegen, luistert
Hunter in een hotel naar een tape waarin Travis hem uitlegt dat
hij niet in staat is om een vader voor hem te zijn. De film
eindigt met Travis die rijdt en rijdt, de zonsondergang tegemoet,
zonder toekomst zonder identiteit, weg, ver weg van alles wat het
menselijk samenleven inhoudt. Net zoals hij uit het niets kwam,
gaat hij naar het niets.
De analyse
Wenders neemt met zijn film Paris Texas een conventioneel uitgangspunt: home and family. Paris Texas wordt gezien als het einde van Wenders' eerste cinematische onderneming. Wenders is in deze film sterk geïnspireerd door John Ford's The Searchers(1956). Ethan Edwards de hoofdpersoon uit deze film staat hierbij als model centraal.
In Paris Texas is het de weg uit de eenzaamheid (solitude), die leidt tot een moment van bevrijding en inzicht en waarbij de vervreemding overwonnen wordt, waar de identiteit hervonden wordt en een nieuw gezicht bloot komt te liggen op het thuis en het gezin.
Voor Travis, de hoofdpersoon uit de film wordt een belangrijk deel van zijn leven afgesloten. Zijn begrip en identiteit meer doorleeft en naar een hoger niveau getild. Naar een beter begrip van zichzelf en anderen. Tot uiteindelijk zijn tocht aan het eind van de film de weg suggereert van een nieuw begin.
Travis werd van de menselijke gemeenschap weggedreven door het geweld tegenover zijn vrouw Jane en de innerlijke verscheurdheid die dit tot gevolg had. Het gelukkige gezin dat langzaam afgleed naar jaloezie, ruzie en geweld. In een blinde aanval van agressie bond Travis, Jane vast in huis zodat ze niet in staat was om weg te gaan. De masochistische, overheersende drang van zijn mannelijke natuur breekt Travis van binnen en als reactie daarop vlucht hij. Zijn vlucht, zijn terugkeer en het herstel is het centrale thema van deze film. De vlucht uit de vertrouwde leefomgeving, de menselijke gemeenschap, zijn terugkeer naar Walt en Anne, zijn hereniging met Hunter en uiteindelijk zijn ontmoeting met Jane.
De titel Paris Texas verwijst naar het plaatsje waar Travis meent verwekt te zijn, en de plaats die zijn verlangen uitdrukt naar vaderlijke bevestiging. De vaderlijke bevestiging is uitgedrukt in de foto van een braakliggend stuk land, een foto die Travis continue met zich draagt.
De naam van de titel combineert twee uitersten, de ultieme plaats van menselijke beschaving: Parijs, en het wilde onontgonnen gebied: Texas, dat klaarligt om ontwikkeld te worden. Een plaats waar Travis hoopt op de hereniging met zijn gezin, en waar hij symbolisch gezien het bestaan opnieuw wil opbouwen. Texas is de plaats zonder verleden, zonder smet, er is daar enkel toekomst.
Wanneer Travis na vier jaar gevonden en opgehaald wordt door zijn broer Walt, weigert hij dagenlang om te spreken. Het zwijgen van Travis wijst naar de belangrijkste toegangspoort tot de cultuur en het menselijk samenleven: de taal. Travis is niet in staat om een taal te vinden die zijn innerlijke verdeeldheid kan uitdrukken.
Geduldig en toegewijd zorgt Walt voor Travis. Walt is de tegenpool van Travis. Walt is de middle-class burger die het goed voor elkaar heeft, die evenwichtig is en geduldig. Hij neemt Travis als een kind onder zijn hoede. Travis die als een zwijgend, angstig en teruggetrokken individu naar huis gebracht wordt.
Gedurende de film vindt de verandering bij Travis plaats. De aanwezigheid van taal na het lange zwijgen is de eerste stap terug in de gemeenschap. Zijn ontmoeting met Hunter, en Anne de vrouw van Walt, zijn fasen op weg naar zijn bevrijding. Walt en Anne zijn slechts momenten in de film. Met alle toewijding en begrip vangen ze Travis op. Er is geen enkel verwijt te horen van hen, terwijl ze die vier jaar daarvoor plotseling met Hunter opgezadeld werden.
Het contact tussen Travis en Hunter herstelt en samen gaan ze op weg naar Houston om Jane te zoeken. Vanaf dat moment vallen Walt en Anne weg. Ze waren slechts een moment in de ontwikkeling en tocht die Travis maakt.
Travis vindt Jane in Houston, in een soort van peep-show achtige omgeving. En hoewel hij groeit en een taal vindt om zich te verwoorden is hij niet in staat om tot haar te geraken. Het herstel is slechts gedeeltelijk. Hoewel Travis in staat is om zijn vroegere conflicten te overwinnen en hij in staat is om de gemeenschap te herstellen ervaart hij bij zichzelf dat er voor hem geen plaats meer is. Hij herenigt Jane en Hunter, een ontroerend moment in de film. Hij geeft Jane datgene terug waar zij recht op had: een vrouw te zijn met eigen waardigheid. Deze waardigheid komt tot uitdrukking in de omhelzing van de kleine Hunter die zijn moeder weer vindt en haar in staat stelt de destructieve leefstijl in de peep-show achtige plaats achter zich te laten. Jane die haar eigen identiteit ontvluchtte in de omgeving waar ze werkte, vindt met Hunter een nieuwe motivatie om een moeder te zijn.
Travis herstelt het conflict, maar treed niet toe tot de gemeenschap van Hunter en Jane. Rijdend in zijn pick-up over de snelweg zien we een andere Travis. Het is de Travis die een verandering heeft ondergaan, een Travis die zelfverzekerd en veel meer als een geheelde persoonlijkheid de wereld inkijkt. Het lijkt erop dat Travis aan het eind van de film een inzicht in de primaire functie van de menselijke beschaving ontdekt heeft: de onderwerping en sturing van natuurlijke agressie.
Wenders wil met zijn film een weg creëren waarin mensen met beelden de mogelijkheid hebben vorm te geven aan hun eigen leven, om destructieve structuren te overstijgen. Wenders verwijst hier in zijn film naar, maar lost het slechts gedeeltelijk op. Er zijn momenten van herstel bij Jane en Travis en er is de hereniging van Jane en Hunter. Maar de overstijging van Wenders bestaat er uiteindelijk in door Travis als het gewelddadige element te verwijderen uit het leven van Jane en Hunter. Travis rijdt weg met een nieuw begrip en, en een besef van het feit dat zijn missie geslaagd is. Hoe hij in staat is gebleken om zijn getroubleerde verleden voor een groot gedeelte achter zich te laten.
Objectief gezien is de wereld niet veranderd. Terwijl Travis rijdt, zien we langs de weg de billboards met aantrekkelijke vrouwen die producten aanbieden. De beelden van onderdrukking en seksuele uitbuiting, de beelden van een verstoorde man-vrouw verhouding blijven op ons afkomen.
De naam Travis suggereert naar zijn acties en zijn doel in de
film. Travis verwijst naar 'travel' (reizen) of traverse
(overbruggen). Het overbruggen van zijn gebroken verleden en het
steeds maar weer onderweg zijn.
Hunter
De ontmoeting tussen Travis en Hunter verloopt niet vlekkeloos. Hunter moet in eerste instantie niets van Travis weten. Deze zwijgzame man die zijn vader schijnt te zijn heeft ook moeite om tot zijn zoon te geraken. Gedurende de tijd dat Travis bij Walt en Anne woont komt de toenadering. Met z'n allen kijken ze naar home-videos die Walt maakte in een tijd dat Jane en Travis nog bij elkaar waren en Hunter als een kleuter tussen hen in staat. Het is opnieuw het beeld dat vorm geeft aan het ideale, het geluk dat kwijtgeraakt is en waar naar verlangd wordt.
Uiteindelijk besluit Hunter om met Travis mee te gaan naar Houston om zijn moeder te vinden. Hunter is het ongecompliceerde kind die gedurende de reis meer vader is voor Travis, dan dat Travis vader voor hem is. De eenvoud en ook naïviteit drukt zich uit in de wijze waarop Hunter zijn versie van de "big-bang" vertelt aan Travis. Ook zijn fascinatie met NASA (hij draagt een NASA jas), het spelen van computerspelletjes en zijn simpele wetenschappelijke visies staan in contrast met Travis die aan al deze dingen geen boodschap heeft. Hunter is een soort van verlosser voor de innerlijke verdeeldheid van Travis. Nadat Travis voor het eerst Jane gezien heeft is hij totaal gebroken. Als gevolg daarvan stapt hij een bar binnen en bedrinkt zich. Het is Hunter die hem meeneemt en zich over hem ontfermt. Het is alsof een klein engeltje naast hem zit en empathisch naar hem luistert als Travis hem benadert als een volwassene. Hunter staat symbool voor de onschuld, het ongecompliceerd zijn en tegelijkertijd in zijn kwetsbaarheid in staat is om Travis te begeleiden op weg naar bevrijding en herstel.
De hereniging tussen Hunter en Jane geeft de suggestie van
Maria en het kind Jezus, de sacrale familie. Het is hier Hunter
die weer kind is en zijn afhankelijkheid toont in de omhelzing
met zijn moeder. Hunter leidde Travis naar Jane als een
volwassene en mag nu weer kind zijn.
De
gedachte van Wenders achter deze film
De weg die Travis aflegt, van vervreemding naar bevrijding is het
centrale thema van de film. De wereld waarin de verhouding tussen
mensen verstoord is komt hier uitermate scherp in beeld. De
gebrokenheid van de relatie tussen man en vrouw. Het uiterlijk
van de moderne maatschappij, waarin mannen en vrouwen als middel
en object voor elkaar leven. Wenders toont wat de gebreken en
consequenties van zo'n houding zijn. De totale eenzaamheid en
vervreemding die dit met zich meebrengt. Wenders zoekt naar
zekerheid, naar een diepere vorm van commitment. Maar
zoals Travis aan het eind van de film weer verdwijnt en verder
gaat, zo blijkt dat Wenders niet in staat is om een vervulling te
vinden van die zoektocht voor zijn mannelijke hoofdpersonen. De
film is op deze wijze een kritiek, maar meer ook niet.
Enkele
filosofische kwesties bij Wenders
Wenders raakt met zijn films twee hedendaagse filosofische vraagstukken. De eerste is gelegen in het postmodernisme, de ander in de maatschappij kritiek zoals die het meest bekend is geworden door de Frankfurter Schule, .
Hoewel ik Paris Texas geen postmoderne film durf te noemen, speelt het met elementen die vaak als postmodern aangeduid worden. Ik zal er twee bespreken. De eerste heeft betrekking op de verhouding tussen inzicht en verwoording en de tweede slaat op de mogelijkheid van het zelf tot kennis van de eigen bewustzijnsinhouden. Ik zal uitleggen wat hier mee bedoeld wordt.
De filosofie in de moderne tijd was in navolging van Descartes op zoek naar onbetwijfelbare zekerheid. Deze zekerheid moest gevonden worden in het denkende ego (ik) dat onproblematisch toegang heeft tot de eigen bewustzijnsinhouden. Het ego is in staat zuivere inzichten te vinden in het verstand. Die inzichten krijgen een verwoording, een expressie. Men ging er van uit dat de mogelijkheid bestaat van zuivere expressie, dat het inzicht op volstrekt correcte wijze verwoord kan worden. Het is met name jacques Derrida die dat bestrijdt. Die zuivere expressie ontkent hij, omdat onze taal besmet is met allerlei betekenissen die we niet kunnen overzien, de woorden komen uit de buitenwereld en zijn geen zuivere expressie van onze binnenwereld (ego). Wat over blijft is het ego dat als een lege plaats, als een indexicaal gegeven bestaat. Er zijn dus geen vaste betekenissen in expressie, en er zijn ook geen vaste identiteiten. Derrida is sterk beïnvloed door de psychoanalyse van Freud. Bij Freuds persoonlijkheidsleer is het ego "slaaf" van twee meesters. Aan de ene kant is er het Id, waar het onbewuste driftleven zich bevindt en aan de andere kant het Über-ich, dat als morele waakhond de losbandige kracht van het Id tracht te sturen. De mens wordt in zijn bewustzijn dus geregeerd door onbegrepen krachten en is zelden in staat tot een goed inzicht in zijn eigen situatie. Dus de zekerheid van het zelf, en de controle van het zelf over de eigen bewustzijnsinhouden wordt als illusionair beschouwd, maar het vormde wel het optimisme en vertrouwen van de moderne tijd.
Je ziet elementen van dit denken bij Wenders terug. Travis die als een onbegrepene een soort van "working-trough proces" (een term uit de psychoanalyse) doormaakt om zijn verleden te zuiveren. Travis die zoekt naar een taal om zichzelf te verwoorden, en tegelijkertijd ervaart hoe problematisch dit is. Zowel de buitenwereld als zijn eigen binnenwereld zijn problematisch en onbegrepen. Er is bij Wenders hoofdfiguren geen optimisme in een beheersing van zowel de binnen-als buitenwereld. Daartegenover stelt Wenders het kind die de wereld in eenvoud representeert. Het kind heeft geen moeite om een taal te vinden om tot een duidelijke expressie te komen. Het kind is bij Wenders nog een weergave van het modernistische vertrouwen om tot een zuivere expressie te geraken van een ideëel inzicht. Het kind fungeert uiteindelijk als verlosser van de volwassene, de therapeut van de volwassene. Deze weergave vindt uiteindelijk zijn hoogtepunt in zijn beroemde film 'Die Himmel uber Berlin (1987)', waarin engelen als volmaakte humanisten zich begeven tussen de mensen. Deze engelen representeren zich als een soort van onschuldige en naïeve kinderen in het lichaam van een volwassene.
Ik stelde al dat Paris Texas niet zozeer als een postmoderne
film gezien moet worden. De film heeft nog een te sterke intentie
om een verhaal te willen zijn, waarin een zinvol einde
gerealiseerd wordt. Paris Texas is een lineair verhaal, waarin
Travis een welbepaalde route volgt van vervreemding naar
bevrijding, ook al zal dat niet door iedere kijker zo ervaren
worden.
De Frankfurter Schule
Het tweede filosofische moment in de films van Wenders komt uit een andere
hoek. Het slaat op de wijsgerige school die in de jaren 20 in Duitsland ontstond
en zich altijd beroepen heeft op een fundamentele
maatschappijkritiek.Deze stroming wordt aangeduid met de Frankfurter
Schule. De maatschappijkritiek kritiek komt sterk tot uiting in het
beroemde boek Dialectiek van de Verlichting(1947) van
Horkheimer en Adorno. Adorno ziet geen hoop meer voor de Westerse
geschiedenis. Met de verschrikkingen van Auswitz en de
manipulerende krachten die daar losgekomen zijn, gecombineerd met de opkomst
van de massa-media en de verabsolutering van het wetenschappelijke
denken als eenzijdige rationaliteit, acht hij de filosofie niet
meer in staat om een zingeving te formuleren voor de westerse
mens. Adorno ziet enkel nog een moment van bevrijding in de
kunst, in het bijzondere individu.
Ook hier vindt je elementen van terug bij Wenders. Wenders die
het medium film presenteert als bevrijding. Wenders wil met zijn
verhalen beelden construeren om mensen de mogelijkheid te bieden
vorm aan hun leven te geven. Het ideaal van de filmmaker als
verlosser. De kritiek die Adorno heeft op de cultuur, op de
manipulatie van massa-media en commercie is bij Wenders aanwezig
in tal van suggesties in zijn films.
Bijbelse
thema's in Paris Texas
Een van de eerste dingen die opvalt bij Paris Texas is de weg van
verzoening die Travis aflegt. Hij zoekt Jane op en met zijn
verhaal toont hij de gebrokenheid en de schuld die hij ervaart.
In zijn verhaal ligt ook de bevrijding voor Travis, ook al is het
herstel niet volledig. Wenders toont ons de kwetsbaarheid van de
moderne mens die ondanks dat hij het geloof aan de kant heeft
gezet, blijft steken met gevoelens van schuld en wanhoop. De mens
is niet in staat om vanuit zichzelf het leven zin te geven. Voor
een christen valt de zinvolheid van het bestaan niet samen met
zijn eigen leven. Deze zinvolheid wordt juist ervaren door iets
wat van buitenaf naar hem toekomt. Zijn vervolmaking ligt in het
transcendente. Christenen geloven dat de mens geschapen is om in
contact te staan met God. Juist die ervaring bepaalt zijn
identiteit en geeft richting aan het bestaan. Bij Wenders zie je
- wat christenen een ingeschapen godsbesef zouden noemen - dat
dit een invulling krijgt in de road movie. De road movie is het
uitstaan naar het transcendente. En juist dit uitstaan, dat
gedreven wordt door een innerlijke onrust moet bij Wenders het
moment van bevrijding zijn. Je ervaart wanneer je de films ziet
dat dit niet mogelijk is. Het zoeken naar vervulling leidt ertoe
dat personen steeds opnieuw zich begeven tussen intimiteit en
afstandelijkheid.
De onschuld van het kind bij Wenders doet me denken aan de
uitspraak van Jezus over de kinderen. 'Laat de kinderen tot
mij komen want hunner is het koninkrijk der Hemelen'. Het
kind staat open, is niet zelfgenoegzaam, maar afhankelijk en
kwetsbaar. Het kind toont de aanhankelijkheid die wij als
volwassen mensen vaak niet meer kunnen of willen tonen. En toch
is deze houding van eenvoud en het ongecompliceerdheid van het
kind juist de wijze waarmee we God vinden. Het heeft niet zozeer
te maken met een mate van naïviteit of van verstandelijk
onbenul, maar meer met de houding die het kind inneemt tegenover
de ander.
Het kind treedt bij Wenders op als bevrijder van de getroubleerde
volwassene. Elementen van die houding vind je duidelijk terug bij
de houding van Jezus tegenover andere mensen. Zijn houding is
open, toenaderend, en tegelijkertijd accepteert hij de mens die
vaak gebukt gaat onder gevoelens van schuld en schaamte. Er is
vaak geen houding van verwijt, maar een volledige acceptatie.
Als laatste is er de verwijzing naar de gelijkenis van de
verloren zoon. Travis is als de verloren zoon die gevonden wordt.
Hoewel de gelijkenis slechts gedeeltelijk opgaat vindt je in de houding
van Walt en Anne elementen terug van de Vader. Walt ontfermt zich
over Travis als een begrijpende liefdevolle vader. Hij maakt hem
geen verwijten over wat hij gedaan heeft, maar is juist
begrijpend en doet veel moeite om met Travis in contact te
treden. Ook de omhelzing van Anne toont liefde voor de
getroubleerde Travis. Hij wordt zonder voorwaarden opgenomen door
Walt en Anne en mag bij hen blijven. Er is ook geen verwijt over
het feit dat hij Hunter als kleuter aan zijn lot heeft
overgelaten en Walt en Anne opgezadeld heeft met de zorg van dit
jongetje. Er is enkel begrip en liefde en je ziet hoe Travis in
die omgeving een verandering ten positieve ondergaat.
Het lijkt erop, dat de de worsteling met thema's als schuld, vergeving en
acceptatie bij Wenders maar een gedeeltelijke oplossing kennen. De film kent een
happy-end, maar toch ook weer niet. Het is een onvervuld einde, waarin mensen
niet volledig tot elkaar kunnen komen. Hoe zal het leven van Travis verdergaan?
Hoe zullen Jane en Hunter verdergaan? Waarom blijft er een verloren gevoel bij
je achter wanneer deze film afgelopen is? Waarom blijft de religie een
uitgesloten element in zijn film? Waarom mocht het gezin niet volledig hersteld
worden? Is het altijd onderweg zijn dan het enige wat nog zin geeft? Dit zijn
vragen die me nog steeds bezighouden na een grondige doordenking en bestudering
van deze film
Latere ontwikkeling in zijn films
In zijn latere films zie je dat Wenders zich richt op de
eenvoud van de familie en gemeenschap. In zijn film The end
of violence(1997) is de hoofdpersoon Mike Max door een
gewelddadige ontvoering tot verandering gekomen. Als producer van
extreme geweldfilms zagen we een uiterst gecompliceerd en
egoïstisch figuur. Zijn persoonlijke ervaring met extreem geweld
leidt hem ertoe zijn toevlucht te nemen tot een
Latijns-Amerikaanse familie. Max vindt zijn plaats bij die
familie en ontdekt de waarde van de menselijke gemeenschap: de familie.
Wenders die altijd op zoek is naar een vader figuur in zijn films
toont ons de vader van de familie als de evenwichtige en warme
persoonlijkheid. Een man die kracht, rust en persoonlijkheid
uitstraalt, die zijn hand op de schouder van Mike legt en hem een
plaats van geborgenheid biedt. Een prachtig beeld is de familie
die aan tafel zit inclusief Mike. De vader die voor het eten een
gebed uitspreekt, waarin hij God dankt voor de gave van familie
en het genieten van het menselijk samenzijn. Het lijkt erop dat
Wenders de "sacrale familie" hier typeert in de vorm
van een eenvoudig katholiek Latijns-Amerikaanse gemeenschap.
Religie lijkt uiteindelijk een doorbraak te vinden bij Wenders.
Hoe interessant zijn latere films ook zijn, geen van alleen halen het naar mij
mening bij zijn film Paris Texas, die in combinatie met de muziek
van Ry Cooder tot een juweel uitgroeit.
Slot
Wim Wenders, een belangrijk regisseur van de nieuwe Duitse
cinema heeft met Paris Texas een film gemaakt waarin mensen met
verhalen de mogelijkheid hebben om vorm aan hun eigen leven te
geven. Wenders ziet de filmmaker als de bevrijder. Zijn thema's
handelen rond de mannelijke hoofdpersonen die altijd onderweg
zijn en slechts zelden een moment van inzicht in hun situatie
vinden. Het onderweg zijn vormt de bevrijding, ook al vindt het
nooit vervulling.
Wenders won met Paris Texas overigens een gouden palm op het
filmfestival van Cannes in 1984.
Referentie
- Kolker, R.P. & Beicken, P., Cambridge Film Classics:
The Films of Wim Wenders, cinema as vision and desire.
Cambridge University Press 1993
- Verdere referenties komen van film-reviews en na veelvuldige bestudering van
een aantal van zijn films zelf.
© Jacques van der Meer, Tilburg, april/september 1999.
Aantal bezoekers sinds 11 okt. 1999:
UNIVERSI FINIS VERITAS!
Pagina
Layout: Copyright © 1998-1999 Stichting Europese Apologetiek
Pagina gemaakt op: 11 okt. 1999
Pagina bijgewerkt op: