Het geloof in een waarheid (over de exclusiviteit van het eigen wereldbeeld)

Het geloof in één waarheid

(over de exclusiviteit van het eigen wereldbeeld)

Navigatietips:

als u tot deze pagina toegang kreeg vanaf onze nederlandse site, dan is deze pagina geopend in een nieuwe window en het vorige window zou zich er nog acher moeten bevinden
als u tot deze pagina toegang kreeg via een link van buitenaf (bijv. via een search engine), dan kunt u hier de nederlandse homepage van de stichting vinden
u kunt deze pagina saven op uw harddisk of op een diskette via het menu "Bestand - Opslaan" van uw browser

Inhoud

Samenvatting

Het claimen van de waarheid is niet erg populair in onze cultuur. Iedereen mag geloven wat hij of zij zelf wil. Vaak wordt dit aangeduid met pluralisme. Een exclusieve claim maken wordt vaak gezien als moreel verwerpelijk, of wel intellectueel onhoudbaar. In dit artikel worden enkele van die bezwaren besproken. Vele van die bezwaren blijken niet houdbaar te zijn, of eveneens toegepast te kunnen worden op het pluralisme zelf.

Inleiding

De tijd waarin we leven wordt gekenmerkt met het woord 'postmodernisme'. Wat deze term precies inhoud is moeilijk aan te geven en meningen hierover verschillen nogal. Ook wat betreft de mening of het een goede of een slechte zaak is dat we in zo'n tijd leven zijn er nogal wat verschillen. Deze verschillen betreffen niet alleen de algemene cultuur, maar ook de christelijke wereld. Zo zijn er christenen die menen dat christenen veel kunnen leren van deze tijdgeest. Anderen stellen zich antithetisch op en wijzen het scherp af. Het laatste woord is hier zeker nog niet over gesproken. Toch zijn er enkele kenmerken aan te wijzen die een bepaalde opvatting als postmodern doen gelden. Een voorbeeld van zo'n opvatting is dat het in een pluralistische samenleving niet meer gerechtvaardigd is om een exclusieve waarheidsclaim te maken. Veel (misschien wel de meeste) christenen claimen dat het christendom de waarheid is. Wat daar precies de consequenties van zijn ten aanzien van andersdenkenden verschilt men opnieuw van mening. Maar op deze exclusiviteitsclaim van veel christenen is nogal wat kritiek.

In het onderstaande zullen we enkele bezwaren bespreken die men uit op christenen die zo'n claim maken. Achtereenvolgens zullen de bezwaren besproken worden, dat zo'n uitspraak moreel verwerpelijk is, dan wel intellectueel onhoudbaar.

Overigens moet gezegd worden, dat met de weerlegging van deze argumenten niet automatisch betekent dat het christendom waar is. Het artikel wil enkel aanduiden dat veelgenoemde bezwaren tegen een exclusivistische opvatting niet houdbaar zijn. Het is dus een verdediging voor het exclusivisme op zich. Iemand die een ander wereldbeeld heeft dan het christendom zou deze argumenten ook kunnen gebruiken voor de verdediging van de exclusiviteit van zijn wereldbeeld.

De exclusieve claim.

De claim van de exclusivist kan als volgt geformuleerd worden: de eigen positie is waar en daarom zijn de andere posities onwaar of gedeeltelijk waar, voor zover ze overeenstemmen met de eigen positie. Het gaat nu niet om de vraag of de eigen positie feitelijk waar is, maar om de vraag of zo'n claim gerechtvaardigd is.
Met wereldbeeld wordt bedoeld: het geheel van opvattingen van een persoon die zijn kijk op de wereld vormt.

Morele bezwaren tegen het exclusivisme: het is arrogant, egoïstisch of kortzichtig.

De eerste categorie bezwaren zijn morele bezwaren. Het komt nogal arrogant over om een exclusieve claim op waarheid te maken. Ook is het nogal kortzichtig en egoïstisch, omdat je weet dat er zoveel verschillende visies zijn in de huidige samenleving.

Het eerste bezwaar betreft de mogelijke arrogantie van de exclusivist. Hier zullen we in eerste instantie een onderscheid moeten maken tussen exclusivisme op zich, en bepaalde eigenschappen van mensen die zich exclusivist noemen. Is exclusivisme arrogant? Als de exclusivist meent de waarheid te bezitten, dan volgt met logische noodzaak dat tegengestelde posities onwaar zijn. Het is niet duidelijk waarom dit arrogant zou zijn. Het volgt niet logisch noodzakelijk uit het exclusivisme. Arrogantie kan mijn inziens beter opgevat worden als een eigenschap van een persoon, dan dat het een eigenschap van een positie is. Maar als de pluralist (tegenstander exclusivist) meent dat het arrogant is om een exclusieve uitspraak te doen, dan geldt dit evenzeer voor de pluralist. De pluralist doet impliciet ook een exclusieve uitspraak. Hij zegt dat je geen exclusieve uitspraken mag doen. Ook al zegt de pluralist niet dat hij een exclusieve uitspraak doet en ook al zou hij het ontkennen, het onthouden van ieder oordeel is op zich nog steeds exclusivistisch. Daarnaast zit hier ook een arrogantie in besloten. Je meent als pluralist dat het beter is om je van een oordeel te onthouden. Je doet dan wel geen waarheidsuitspraak, toch meen je een deugd te bezitten die anderen niet hebben. Impliciet claim je een morele superioriteit, doordat je weldenkend bent. En vanuit die morele superioriteit bekritiseer je de exclusivist.
Dus het bezwaar van arrogantie gaat niet op, omdat het niet noodzakelijk volgt uit de exclusieve positie en omdat het evenzeer op de pluralist toegepast kan worden. Voor een verdere evaluatie hierover verwijs ik door naar de door Bruno Gedressac genoemde argumenten over arrogantie, in zijn artikel: "Religieuze tolerantie, postmodernisme en Philipse's atheïsme"

Een ander bezwaar is dat het egoïstisch zou zijn. Ook dit volgt niet noodzakelijk. Zeker als het gaat om christenen gaat dit bezwaar niet op. Christenen menen dat het evangelie de blijde boodschap is. Deze boodschap willen ze uitdragen aan anderen omdat Jezus in het evangelie oproept alle volken tot Zijn discipelen te maken. Dit lijkt me geen egoïsme.

Is het dan wellicht kortzichtig? Dat ligt eraan. Als iemand opgroeit in een gebied waar geen andere visies bestaan dan de zijne, dan kan het wellicht kortzichtig zijn, maar het volgt niet noodzakelijk uit de exclusieve claim. Als iemand opgroeit in een gebied waarin vele visies bestaan en hij goede redenen heeft voor zijn geloof, wordt dit bezwaar al veel moeilijker. Het feit dat er vele visies bestaan is niet noodzakelijk en zeker niet voldoende om te stellen dat een exclusieve claim ongerechtvaardigd is. Het is logisch goed mogelijk dat alle andere posities onjuist zijn behalve die van jezelf. Het feit dat veel mensen een andere mening hebben geeft misschien te denken, maar dat het ongerechtvaardigd zou zijn om je eigen positie vast te houden klopt niet.
Stel we leven in een samenleving waarin het merendeel van de mensen racist zijn. Enkel jij bent van mening dat racisme onjuist is. Is dan omdat het merendeel een andere visie heeft, het voor jouw ongerechtvaardigd dat je geen racist bent? Lijkt me niet.

Intellectuele bezwaren tegen exclusivisme: het is intellectueel minderwaardig.

Een pluralist kan beweren dat het slechts een kwestie van willekeur is welke positie je kiest. Daarom is het irrationeel om te stellen dat je de waarheid bezit. Als het inderdaad willekeur zou zijn is het inderdaad irrationeel. Maar is dit zo? Deze uitspraak van de pluralist veronderstelt dat alle posities in principe gelijk zijn en dat het daarom willekeurig is welke positie je kiest. En dat is nu precies wat je als exclusivist niet gelooft. Volgens de exclusivist zijn niet alle posities gelijk. Het punt is dat je als exclusivist overtuigd bent van je eigen gelijk en daarom zijn verschillende posities niet aan elkaar gelijk. Dit argument van de pluralist gaat dus niet op. Sterker nog het argument keert zich tegen de pluralist. Als iedere positie een kwestie van willekeur is, dan geldt dit ook voor de positie van de pluralist. De meeste pluralisten spreken dan ook niet vanuit een epistemische (dat ze meer kennis zouden hebben) claim, maar vanuit een houding van vermeende tolerantie. Maar dit werpt de volgende vraag op: is tolerantie altijd beter dan intolerantie? Neem opnieuw het voorbeeld van de samenleving waarvan de meeste mensen racist zijn, behalve jij. Vanuit jouw exclusieve claim ben je intolerant ten opzichte van racisme. De kwestie van tolerant of intolerant zijn zegt nog niets over de waarheid van exclusivisme of pluralisme op zich. Daarnaast betekent intolerant zijn ten opzichte van bepaalde opvattingen ook niet automatisch dat je onderdrukking van anderen voorstaat wat vaak impliciet in het bezwaar besloten ligt. De pluralist kan eveneens intolerant genoemd worden, omdat hij de exclusieve claim afwijst. Maar het zegt ons verder niets of dit nu een goede of een slechte zaak is.
Daarnaast kent het ideaal van tolerantie een praktische moeilijkheid. Het veronderstelt een principe dat zegt dat men neutraal of onverschillig tegenover waardeoordelen moet kunnen staan. Maar in de politieke beslissingen in een samenleving zijn keuzen op basis van morele beginselen vaak van grote betekenis. Denk bijvoorbeeld aan het besluit van de NAVO om in te grijpen in Kosovo. Ook de Nederlandse regering stemde hier mee in. Elke politicus wordt in zo'n situatie geacht om als een moreel verantwoordelijk persoon te handelen en zich in te zetten voor wat hij of zij als de goede zaak acht. Het ideaal van vermeende tolerantie blijkt in de praktijk niet meer dan een ideaal. Het hebben van morele overtuigingen heeft bij elke politicus een sturende rol in zijn besluitvorming. Ook al verdedigt een politicus zich, door te zeggen dat waarden in principe subjectief zijn. In zijn besluitvorming zullen ze altijd als een absoluut gelden naar andere mensen toe, en dus exclusivistisch zijn.

Het is irrationeel om de exclusiviteit van een wereldbeeld te claimen.

Stel dat ik de claim van het christendom geloof: (1) dat God bestaat en zich geopenbaard heeft door Jezus Christus en dat we voor onze redding van Hem afhankelijk zijn.

Niemand zal ontkennen dat het mogelijk is om dit te geloven. Nu als het mogelijk is om dit te geloven en ik meen goede argumenten te hebben voor de waarheid van (1), dan zie ik niet in wat er irrationeel is aan mijn overtuiging. Welk criterium gebruikt de pluralist om te zeggen dat het geloof in het christendom irrationeel is? Als hij het enkel beweert vanwege het feit dat het exclusivistisch is, dan gaat het argument niet op. Ook al bestaan er vele andere visies, dan betekent het nog niet dat je eigen positie irrationeel is om te accepteren. De pluralist zal met meer argumenten moeten komen.

Het accepteren van een wereldbeeld is afhankelijk van de plaats van geboorte.

Maar zo zegt de pluralist: wat je gelooft (wereldbeeld) is afhankelijk van waar je geboren bent. Was je geboren op het platteland van India, dan was je zeer waarschijnlijk hindoe geweest. Was je geboren in Iran, dan was je waarschijnlijk moslim geweest. En omdat jij geboren bent in Nederland ben je christen. Daarom is het irrationeel van de exclusivist om te claimen dat hij de waarheid bezit. Dit is een argument die de exclusivist te denken geeft. Maar er zijn enkele problemen met dit bezwaar.

Ten eerste volgt niet noodzakelijk dat je positie onwaar is. Ook al ben je dan geboren in Nederland en ben je daarom christen, dit betekent nog niet dat je positie dan automatisch onwaar is. De pluralist zal met meer argumenten moeten komen.

Ten tweede kan dit bezwaar ook op de pluralist toegepast worden. Als hij niet in Nederland, Duitsland of Engeland geboren was, opgegroeid in een seculier of liberaal milieu, was hij dan ook pluralist geweest? Waarschijnlijk niet. Dus er valt nogal wat af te dingen op de claim van de pluralist dat hij meer rationeel zou zijn dan de rest. Ook het feit of je pluralist bent of niet blijkt sterk samen te hangen met de plaats waar je geboren bent. Pluralisme is ook een positie die uitspraken doet over de werkelijkheid net als alle exclusivistische posities. Het is dus één positie onder de velen. Daarnaast blijkt pluralisme in de wereldgeschiedenis geen wijdverbreide opvatting te zijn. Als de irrationaliteit volgens de pluralist gebaseerd is op het feit dat het afhangt van de plaats van de geboorte, dan maakt dit criteria strikt toegepast ook de pluralist irrationeel!

Ten derde kan de pluralist verweten worden imperialistisch te zijn. Hij is de weldenkende man uit het ontwikkelde westen dat met haar wetenschappelijke successen en haar hoge ontwikkelingspeil boven andere culturen staat. Hij is zogenaamd ruimdenkend.

Slot

In dit artikel zijn enkele morele en intellectuele bezwaren genoemd van pluralisten tegen de claim van exclusivisme van je wereldbeeld. Gezien werd dat de genoemde bezwaren niet noodzakelijk van toepassing zijn op het exclusivisme en dat vele bezwaren eveneens op het pluralisme toegepast kunnen worden. De claim van de pluralist dat het ongerechtvaardigd is om exclusivist te zijn gaat niet op. De argumenten van de pluralist geven hooguit te denken en kunnen de gelovige exclusivist aan het twijfelen brengen omtrent de claim van waarheid. Je kunt hier zoals de filosoof Plantinga zegt beter spreken van "geloofsondergravers", dan dat het "geloofsweerleggers" zijn. Al met al zijn de genoemde argumenten niet steekhoudend en kunnen ze beantwoord worden.

© Jacques van der Meer, Tilburg, juli 1999.

Aantal bezoekers sinds 9 aug. 1998:

UNIVERSI FINIS VERITAS!